Ե՞րբ և ի՞նչ պայմաններում հռչակվեց Հայաստանի Առաջին հանրապետության անկախությունը։
1918-ի մայիսի 28-ին հռչակվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը
Հայ ժողովրդի կյանքում եղած բազմաթիվ պատերազմներից հետո ստեղծվեց Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը:
1918 թվականի մայիսի 28-ին մայիսյան հերոսամարտներից` Սարդարապատից, Բաշ-Ապարանից, Ղարաքիլիսայից հետո ծնունդ առավ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը: Հայ ժողովուրդը կարողացավ 543 տարի անց վերականգնել պետականությունը:
Ի՞նչ գիտեք Բաթումի պայմանագրի մասին։ Ինչպիսի՞ն պետք է լիներ ՀՀ ըստ այդ պայմանագրի
1918թ․ հունիսի 4-ին Բաթումում Օսմանյան կայսերական կառավարությունը՝ ի դեմս պատվիրակներ Խալիլի ու Վեհիբի, և Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակները՝ ի դեմս Ալեքսանդր Խատիսյանի, Հովհաննես Քաջազնունու և Միքայել Պապաջանյանի, ստորագրեցին Հաշտության և բարեկամության պայմանագիր։
Օսմանյան կայսրությունը դարձավ առաջին պետությունը, որը ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը մոտ 12 հազար քկմ տարածքի վրա։ Նույն օրը թուրքերը պայմանագիր կնքեցին թաթարների (ադրբեջանցիներ), իսկ մեկ օր անց՝ վրացիների հետ։
Բաթումի պայմանագրով գծվեց Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանը։ Ի դեպ, պայմանագիրը, որը պետք է վավերացվեր երկու կողմերի օրենսդիր մարմինների կողմից, այդպես էլ չվավերացվեց։ Դրա կարիքը չկար էլ․ Բաթումի պայմանագրով գծված սահմանը մի քանի ամիս անց փոխվեց հօգուտ Հայաստանի, քանի որ Օսմանյան կայսրությունը Առաջին աշխարհամարտի արդյունքում պարտվեց և զորքերը դուրս բերեց Արևելյան Հայաստանի զավթած հողերից։
Արդեն 1919-ի գարնանը բրիտանական զորքերի օգնությամբ հայկական ուժերը վերահսկողության տակ առան նաև Նախիջևանն ու Կարսը։ Հայաստանի Հանրապետությունը Նախիջևանը կարողացավ պահել ընդամենը երկու ամիս, իսկ Կարսը և ամբողջ շրջանը՝ մինչև 1920-ի հոկտեմբերը։
Ամփոփ նկարագրե՛ք Հայաստանի Առաջին հանրապետության ներքին և արտաքին դրությունը իր գոյության 2․5 տարիների ընթացքում
Հայաստանի Հանրապետութիւն (Հայաստանի Հանրապետություն), ստեղծվել է 1918 թվականի մայիսի 28-ին՝ մայիսին տեղի ունեցած Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի և Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերից հետո։
Առաջին հանրապետությունը հիմնադրվեց հայ ժողովրդի համար ծանր ժամանակահատվածում, երբ երիտթուրքական բնաջնջման ծրագրից խուսափած բազմահազար հայ գաղթականներն ու սովը, տրանսպորտային ուղիների շրջափակումները, քեմալական Թուրքիայի հարձակումը, ինչպես նաև Ռուսական Կայսրության մանիպուլատիվ ու դավաճանական կեցվածքը Դաշնակցական Կառավարության նկատմաբ հնարավորություն չէին ընձեռելու պետության ղեկավարներին ստեղծել կայուն պետություն։ Առաջին հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ Ռուս-թուրքական համատեղ բազմամսյա ագրեսիայի հետևանքով Հայաստանի հանրապետության արևմտյան և հարավ–արևմտյան գավառները՝ այդ թվում Կարսը, Արդահանը, Կաղզվանը, Սուրմալու–Իգդիրը՝ սրբազան Արարատ լեռով, անցան քեմալական Թուրքիային, իսկ արևելյան գավառները՝ օկուպացվեցին բոլշեվիկների կողմից ու բաժանվեցին մի քանի մասի՝ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն, Նախիջևանի երկրամաս, Արցախ, Գարդման-Գանձակ՝ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում և այլն։
Այդ ամենը իր այսպես կոչված իրավական ձևակերպումը ստացավ և Լենին-Աթաթուրք ապօրինի 1921 թ․ մարտի 16–ի Ռուս–թուրքական եղբայրության Մոսկովյան պայմանագրով, որը սակայն, իր ստորագրման պահից սկսած մինչ այժմ հակասում է միջազգային իրավունքի նորմերին, և այդ իսկ պատճառով, որպես ապօրինի միջազգային պայմանագիր՝ գրանցված չէ ՄԱԿ–ի միջազգային պայմանագրերի ռեգիստրում։ Չնայած կարճ կյանքին՝ Առաջին Հանրապետության դերը անգնահատելի է, նախ և առաջ՝ Հայոց Պետականությունը վերակերտելու առումով։
Ներկայացրե՛ք ՀՀ անկման պատճառները և հետևանքները
Առաջին հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ Ռուս-թուրքական համատեղ բազմամսյա ագրեսիայի հետևանքով Հայաստանի հանրապետության արևմտյան և հարավ–արևմտյան գավառները՝ այդ թվում Կարսը, Արդահանը, Կաղզվանը, Սուրմալու–Իգդիրը՝ սրբազան Արարատ լեռով, անցան քեմալական Թուրքիային, իսկ արևելյան գավառները՝ օկուպացվեցին բոլշեվիկների կողմից ու բաժանվեցին մի քանի մասի:
Այդ ամենը իր այսպես կոչված իրավական ձևակերպումը ստացավ և Լենին-Աթաթուրք ապօրինի 1921 թ․ մարտի 16–ի Ռուս–թուրքական եղբայրության Մոսկովյան պայմանագրով, որը սակայն, իր ստորագրման պահից սկսած մինչ այժմ հակասում է միջազգային իրավունքի նորմերին, և այդ իսկ պատճառով, որպես ապօրինի միջազգային պայմանագիր՝ գրանցված չէ ՄԱԿ–ի միջազգային պայմանագրերի ռեգիստրում։ Չնայած կարճ կյանքին՝ Առաջին Հանրապետության դերը անգնահատելի է, նախ և առաջ՝ Հայոց Պետականությունը վերակերտելու առումով:
Ներկայացրե՛ք Խորհրդային Հայաստանի գոյության առավել հիշարժան հատվածները
Խորհրդային Հայաստանի պատմությունը հարուստ է և բարդ՝ նշանավորվելով մի քանի հիշարժան իրադարձություններով և ժամանակաշրջաններով։ Ահա դրանցից ամենակարևորներից մի քանիսը:
Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության (ԽՍՀ) ստեղծումը. Հայկական ԽՍՀ-ն ստեղծվել է 1920 թվականի նոյեմբերի 29-ին՝ Կարմիր բանակի ներխուժումից հետո Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո։ Սա նշանավորեց Հայաստանի ընդգրկումը Խորհրդային Միության մեջ և սկիզբ դրեց հայոց պատմության նոր դարաշրջանին:
Ստալինյան ռեպրեսիա և մեծ մաքրում. Ինչպես մյուս խորհրդային հանրապետությունները, Հայաստանը նույնպես ապրեց 1930-ականների ստալինյան բռնաճնշումների դաժանությունները: Մեծ մաքրումը հանգեցրեց հազարավոր հայերի, այդ թվում՝ մտավորականների, կուսակցական պաշտոնյաների և հասարակ քաղաքացիների ձերբակալությանը, աքսորին և մահապատժի։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը և հայկական ներդրումները. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հազարավոր հայեր մասնակցել են խորհրդային բանակին՝ զգալիորեն նպաստելով պատերազմին։ Հայ զինվորները քաջաբար կռվեցին տարբեր ռազմաճակատներում, և շատերը պարգևատրվեցին իրենց քաջության համար:
Հետպատերազմյան վերակառուցում և արդյունաբերականացում. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Հայաստանը, ինչպես և մյուս խորհրդային հանրապետությունները, անցավ արագ ինդուստրացման և ուրբանիզացիայի շրջան։ Հայկական ԽՍՀ-ում ստեղծվեցին բազմաթիվ արդյունաբերական ձեռնարկություններ, ենթակառուցվածքային նախագծեր, ուսումնական հաստատություններ։
Մշակութային վերածնունդ. չնայած խորհրդային իշխանության մարտահրավերներին, Խորհրդային Հայաստանը մշակութային վերածնունդ ապրեց 20-րդ դարի կեսերին: Այս ժամանակաշրջանը տեսավ հայ գրականության, երաժշտության, թատրոնի և կինոյի վերելքը, երբ ականավոր արվեստագետներ, ինչպիսիք են Սերգեյ Փարաջանովը և Արամ Խաչատրյանը, ձեռք բերեցին միջազգային ճանաչում:
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտություն. Հայաստանում խորհրդային իշխանության ամենանշանակալից և մնայուն ժառանգություններից մեկը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն է։ Հիմնականում հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հակամարտությունն իր արմատներն ունի խորհրդային տարիներին ընդունված որոշումներից, և այն շարունակում է ձևավորել տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականությունը մինչ օրս:
Պերեստրոյկա և անկախություն. 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին, երբ Խորհրդային Միությունը սկսեց փլուզվել, Հայաստանը ականատես եղավ անկախության շարժմանը: 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումը հանգեցրեց Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակմանը` նշանավորելով խորհրդային իշխանության ավարտը և հայոց պատմության նոր էջերի սկիզբը:
Սրանք ընդամենը մի քանիսն են Խորհրդային Հայաստանի գոյության ամենահիշարժան դրվագներից, որոնք ընդգծում են թե՛ ձեռքբերումները, թե՛ մարտահրավերները, որոնց բախվել է հայ ժողովուրդը այս ընթացքում:
Ցույց տվե՛ք Խորհրդային միության կործանման քաղաքական տեսարանը։ Ինչպե՞ս անկախացավ Հայաստանի Երրորդ հանրապետությունը
Խորհրդային Միության փլուզումը բարդ գործընթաց էր՝ ազդված ներքին և արտաքին գործոնների համակցությամբ։ Հայաստանի դեպքում Խորհրդային Միությունից անկախանալու ճանապարհը կարելի է հասկանալ այս ավելի լայն համատեքստում։ Ահա Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության անկախությանը տանող քաղաքական դաշտի ակնարկ:
Պերեստրոյկա և Գլասնոստ. 1980-ականներին Միխայիլ Գորբաչովի ղեկավարությամբ Խորհրդային Միությունը ենթարկվեց զգալի քաղաքական և տնտեսական բարեփոխումների, որոնք հայտնի էին որպես պերեստրոյկա (վերակազմավորում) և գլասնոստ (բացություն): Այս բարեփոխումները թուլացրին Կոմունիստական կուսակցության ճնշումը հասարակության վրա և թույլ տվեցին ավելի մեծ քաղաքական արտահայտվել և խոսքի ազատություն:
Ազգայնական շարժումներ. Երբ պերեստրոյկայի և գլասնոստի բարեփոխումները տեղի ունեցան, ազգայնական շարժումները սկսեցին ի հայտ գալ խորհրդային շատ հանրապետություններում, այդ թվում՝ Հայաստանում: Հայ մտավորականները, ակտիվիստները և հասարակ քաղաքացիները գնալով ավելի մեծ ինքնավարության և, ի վերջո, անկախության կոչ էին անում խորհրդային իշխանությունից:
Ղարաբաղյան շարժում. Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը վճռորոշ դեր խաղաց 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին Հայաստանի քաղաքական լանդշաֆտի ձևավորման գործում: Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի մեծամասնությամբ հայաբնակ շրջանը ձգտում էր վերամիավորվել Հայաստանին: Ղարաբաղյան շարժումը` Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշումը պահանջող բողոքի զանգվածային շարժումը, թափ հավաքեց և աշխուժացրեց հայկական ազգայնականությունը:
Անկախության հռչակագիր. Այս քաղաքական զարգացումների ֆոնին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը Խորհրդային Միությունից 1990թ. օգոստոսի 23-ին։ Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը (խորհրդարանը) ընդունեց Անկախության հռչակագիրը՝ հաստատելով Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը։
Անկախության հանրաքվե. 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանի ժողովուրդը մասնակցեց անկախության հանրաքվեին՝ ճնշող մեծամասնությամբ կողմ քվեարկությամբ։ Այս հանրաքվեն ամրացրեց Հայաստանի անկախության ուղին և ճանապարհ հարթեց Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության ստեղծման համար։
Ճանաչում և միջազգային հարաբերություններ. 1991 թվականի դեկտեմբերին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանի անկախությունը ճանաչվեց միջազգային հանրության կողմից։ Նորանկախ հանրապետությունը բախվեց բազմաթիվ մարտահրավերների, ներառյալ տնտեսական դժվարությունները, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հետևանքները և ժողովրդավարական ինստիտուտների կառուցման անհրաժեշտությունը:
Ամփոփելով՝ Հայաստանի Երրորդ Հանրապետությունը անկախացավ ազգայնական շարժումների, քաղաքական բարեփոխումների և Խորհրդային Միության փլուզման ալիքի պայմաններում: Անկախության հռչակումը և դրան հաջորդած հանրաքվեն հաստատեցին հայ ժողովրդի կամքը՝ գծելու սեփական ճանապարհը և ինքնիշխան պետություն ստեղծելու։
Ի՞նչ է Ղարաբաղյան հակամարտությունը, ինպե՞ս էր այն դրսևորվում 1988-1991 թթ․-ին
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև երկարատև տարածքային վեճ է Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ, որը միջազգայնորեն ճանաչված է որպես Ադրբեջանի մաս, բայց ունի հիմնականում էթնիկ հայ բնակչություն: Հակամարտությունն իր արմատներն ունի պատմական, էթնիկական և տարածքային դժգոհությունների մեջ և հանգեցրել է բռնությունների և պատերազմների մի քանի ժամանակաշրջանների: Ահա թե ինչպես է դա դրսևորվել 1988-1991 թվականների վճռորոշ ժամանակաշրջանում.
Ղարաբաղյան շարժման առաջացումը. 1988 թվականի փետրվարին Լեռնային Ղարաբաղի տեղական ժողովը (Լեռնային Ղարաբաղի մարզային խորհուրդ), որը հիմնականում բնակեցված է էթնիկ հայերով, որոշում ընդունեց՝ խնդրելով շրջանը փոխանցել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից Հայկական ԽՍՀ-ին: Սա նշանավորեց Ղարաբաղյան շարժման սկիզբը՝ զանգվածային բողոքի շարժում, որը պահանջում էր Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշում և վերամիավորում Հայաստանին:
Էթնիկ բռնություն և ջարդեր. Ազգայնական տրամադրությունների սրումը և տարածքային պահանջները հանգեցրին մի շարք դաժան բախումների և ջարդերի, որոնց թիրախում էին հայերը Ադրբեջանում և ադրբեջանցիները Հայաստանում: Էթնիկ բռնությունների այս բռնկումներն էլ ավելի սրեցին լարվածությունը երկու համայնքների միջև և սրեցին հակամարտությունը:
Անկախության հռչակագիր. Ղարաբաղյան շարժման և Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների վատթարացման ֆոնին Հայաստանը հայտարարեց իր անկախությունը Խորհրդային Միությունից 1990թ. օգոստոսի 23-ին: Այս հռչակագիրը մեծացրեց լարվածությունը տարածաշրջանում և նպաստեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության սրմանը:
Ռազմական գործողությունների սրացում. 1988-1991 թվականների ընթացքում Լեռնային Ղարաբաղում հակամարտությունը սրվեց, երկու կողմերն էլ անցան զինված բախումների և բռնությունների: Ադրբեջանի իշխանությունները փորձել են ճնշել Ղարաբաղյան շարժումը՝ հանգեցնելով հետագա բախումների և զոհերի։
Խորհրդային Միության փլուզում. 1991 թվականի դեկտեմբերին Խորհրդային Միության փլուզումն էլ ավելի բարդացրեց իրավիճակը, քանի որ Հայաստանի և Ադրբեջանի նորանկախ հանրապետությունները պնդում էին իրենց ինքնիշխանությունը և տարածքային պահանջները: Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը դարձավ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի հետխորհրդային պետությունների առջեւ ծառացած ամենահրատապ մարտահրավերներից մեկը։
Ընդհանուր առմամբ, 1988-1991թթ. ժամանակաշրջանը ականատես եղավ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության սկզբնական փուլերին, որոնք բնութագրվում էին ազգայնական շարժումների, ազգամիջյան բռնությունների և Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև զինված բախումների ի հայտ գալով: Այս իրադարձությունները հիմք դրեցին հետագա սրացման և բռնության հետագա տարիներին՝ ձևավորելով հակամարտության հետագիծը դեպի հետխորհրդային դարաշրջան:
Ամփոփ ներկայացրե՛ք Հայաստանի Երրորդ հանրապետության պատմությունը
Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության պատմությունը տևում է 1991 թվականին նրա անկախության հռչակումից մինչև մեր օրերը՝ նշանավորվելով քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական նշանակալի զարգացումներով։ Ահա ամփոփագիր.
Անկախության հռչակագիր (1991): Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանը 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին հանրաքվեի միջոցով հռչակեց իր անկախությունը։ Սա նշանավորեց Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության սկիզբը, որի առաջին նախագահը դարձավ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը:
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտություն. Լեռնային Ղարաբաղի չլուծված հակամարտությունը շարունակում էր մնալ հիմնական մարտահրավեր Հայաստանի համար։ Հիմնականում հայերով բնակեցված Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի շուրջ Ադրբեջանի հետ հակամարտությունը 1990-ականների սկզբին հանգեցրեց պատերազմի, որը հանգեցրեց զգալի զոհերի և տեղահանությունների:
Անկախությունից հետո մարտահրավերներ. Անկախությունից հետո Հայաստանը բախվեց բազմաթիվ մարտահրավերների, ներառյալ տնտեսական դժվարությունները, էներգիայի պակասը և անցումը պլանայինից շուկայական տնտեսության: Երկիրը պայքարում էր նաև կոռուպցիայի և քաղաքական անկայունության դեմ:
Լևոն Տեր-Պետրոսյանի դարաշրջան. Լևոն Տեր-Պետրոսյանը Հայաստանի առաջին նախագահն է եղել 1991-1998 թվականներին: Նրա նախագահության ժամանակաշրջանը բնութագրվում էր Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը Ադրբեջանի հետ բանակցությունների միջոցով լուծելու և ժողովրդավարական բարեփոխումներ իրականացնելու ջանքերով:
Քոչարյանի նախագահություն. Ռոբերտ Քոչարյանը Տեր-Պետրոսյանին հաջորդեց նախագահի պաշտոնում 1998թ.-ին: Նրա նախագահության ընթացքում շարունակվում էին տնտեսությունը կայունացնելու և Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը լուծելու ջանքերը, թեև Ադրբեջանի հետ լարվածությունը պահպանվում էր:
Սահմանադրական փոփոխություններ. 2005 թվականին Հայաստանն ընդունեց սահմանադրական փոփոխությունները, որոնք երկիրը նախագահականից անցում կատարեցին կառավարման խորհրդարանական համակարգի: Այս փոփոխությունը նպատակ ուներ ապակենտրոնացնել իշխանությունը և ամրապնդել ժողովրդավարական ինստիտուտները։
Սարգսյան նախագահություն. Սերժ Սարգսյանը նախագահի պաշտոնը զբաղեցրել է 2008-ից 2018 թվականներին: Նրա նախագահությունը նշանավորվել է տնտեսական աճով և արդիականացման ջանքերով, բայց նաև քննադատության է ենթարկվել ենթադրյալ կոռուպցիայի և ընտրակեղծիքների համար:
Թավշյա հեղափոխություն (2018). 2018 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցավ խաղաղ ժողովրդական ընդվզում, որը հայտնի է որպես թավշյա հեղափոխություն՝ ընդդիմության առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ։ Հեղափոխությունը հանգեցրեց Սարգսյանի հրաժարականին և Փաշինյանի նշանակմանը վարչապետի պաշտոնում։
Փաշինյանի վարչապետություն. Նիկոլ Փաշինյանի վարչապետությունը կենտրոնացել է հակակոռուպցիոն ջանքերի, ժողովրդավարական բարեփոխումների և կապերի ամրապնդման վրա ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Արևմուտքի հետ։ Այնուամենայնիվ, նրա պաշտոնավարումը նույնպես բախվել է մարտահրավերների, այդ թվում՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման և ներքաղաքական ընդդիմության հետ:
Ընթացիկ մարտահրավերներ. Հայաստանը շարունակում է պայքարել տարբեր մարտահրավերների հետ, ներառյալ՝ շարունակվող Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, տնտեսական զարգացումը, տարածաշրջանային անվտանգության խնդիրները և COVID-19 համաճարակը։
Հայաստանի Երրորդ Հանրապետությունն իր պատմության ընթացքում անցել է ազգաստեղծ, ժողովրդավարացման և տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականության բարդ ճանապարհ՝ ձևավորելով իր ինքնությունը՝ որպես անկախ պետություն Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում:
Տիգրան Սաղաթելյան, 9-4 դասարան 