1) If your wife doesn’t know about the accident, then it might be better to let sleeping dogs lie and not say anything. (Don’t provoke an argument) 2) My father yawned, stretched his arms, and then announced that he needed his beauty sleep and was going to go to bed. (Sleep to stay attractive) 3) It was clear that my boss had got up from the wrong side of the bed that day, so we all kept out of her way. (She was in a bad mood) 4) We worked for about 12 hours, stopped for a shower and dinner, watched a little telly and then hit the hay just before midnight. (Went to bed) 5) My wife said she was tired and lay down on the sofa for forty winks. (A siesta) 6) I checked on the children before going to bed and saw that they were both fast asleep. (Completely asleep – two possibilities) 7) I checked on the children before going to bed and saw that they were both sound asleep. (Completely asleep – two possibilities) 8) My father told me he was going to bed to catch some Zs. (Go to sleep) 9) “I’m going to bed now.” “OK, my love. Sleep tight!” (Have a good night’s sleep) 10) I was so tired that I went out like a light as soon as my head touched the pillow. (Slept immediately) 11) My wife is a real night owl. She often stays up most of the night and doesn’t come to bed until 4 or 5 in the morning at the weekend. (Doesn’t like to go to bed early) 12) My father always used to have a nightcap before going to bed. (A small, alcoholic drink) 13) The baby kept crying last night and we didn’t get a wink of sleep. (Not even a little sleep) 14) Thankfully, the baby slept like a log last night and, consequently, so did we. (Slept well) 15) My wife is a light sleeper and wakes up at the slightest noise. (Easily woken) 16) My mother said she was going to turn in as she was feeling very tired. (Sleep) 17) My father said he was going to get some shut-eye as he was feeling very tired. (Sleep) 18) After lunch, the children had a small nap on the sofa in front of the TV. (Siesta) 19) He would always have a lie-in on Sundays and not get up until 10 o’clock in the morning. (Stay in bed longer than normal) 20) I asked my boss for a pay rise and he said he would sleep on it. (Think about it for a day or two)
Музыка важна для меня, потому что она заставляет меня чувствовать себя счастливым. Я люблю слушать музыку, когда мне грустно или когда я хочу расслабиться. Иногда я даже сам играю музыку, например, на гитаре или фортепиано. Музыка помогает мне забыть о своих проблемах и чувствовать себя лучше.
Как я преодолеваю трудности:
Когда я сталкиваюсь с трудностями, я стараюсь сохранять позитивный настрой и думать о решениях. Я обращаюсь к своим друзьям или семье за поддержкой, а также напоминаю себе, что со временем все наладится. Я считаю, что сохранять решимость и никогда не сдаваться — это ключ к преодолению любых трудностей.
Ваше отношение к войне, людям на войне и в мире:
Я думаю, что война – это очень печально, потому что она ранит людей и разрушает дома. Я бы хотел, чтобы не было войн, чтобы все жили в мире. Люди, находящиеся в состоянии войны, нуждаются в нашей помощи и поддержке, чтобы снова обрести мир. Я считаю, что каждый заслуживает жить в мире, где нет насилия.
Мужчина должен быть свободным:
Я думаю, что людям важно иметь свободу, потому что она позволяет им делать собственный выбор и жить так, как они хотят. Свобода дает нам возможность осуществить свои мечты и быть счастливыми. Никого нельзя принуждать делать то, чего он не хочет.
Школьные экскурсии. Путешествия – важная часть жизни. Что они дают?
Школьные экскурсии и путешествия — это весело, потому что они позволяют нам исследовать новые места и узнавать о разных культурах. Они дают нам новый опыт и помогают нам расти как личности. Путешествие также открывает нам мир вокруг нас.
В чем сила доброты? Приведите конкретные примеры:
Доброта обладает силой, потому что она может сделать чей-то день лучше. Например, помогая кому-то нести продукты или улыбаясь незнакомцу, можно поднять ему настроение. Доброта создает позитивную атмосферу и приносит счастье.
Чего вам следует достичь в жизни? Мои победы. Планы на будущее:
В жизни я хочу достичь своих целей и оказать положительное влияние на мир. Мои победы включают в себя преодоление трудностей и рост как личности. В будущем я планирую следовать своим увлечениям и работать над достижением своей мечты быть
Мои мечты сбываются:
Я верю, что благодаря упорному труду и самоотдаче мои мечты могут стать реальностью. Будь то путешествие по миру или начало любимой карьеры, я знаю, что могу достичь всего, чего задумаю.
Мои любимые книги. Важность и ценность чтения:
Чтение важно, потому что оно помогает нам узнавать что-то новое и развивать наше воображение. Мои любимые книги вдохновляют меня и преподают ценные уроки о жизни.
Образование сегодня, что я об этом думаю:
Я считаю, что образование имеет решающее значение для успешного будущего. Это помогает нам учиться и расти как в учебе, так и в личном плане. Однако я считаю, что важно, чтобы образование было доступно каждому, независимо от его происхождения.
Какое время было лучшим в вашей жизни?
Лучшим временем в моей жизни было то, когда я достиг того, к чему стремился долгое время. Достижение моих целей было для меня полезным и приносящим удовлетворение.
Что я дам своей стране, когда закончу школу?
Когда я закончу школу, я надеюсь принести пользу своей стране, внеся позитивный вклад в жизнь общества. Будь то волонтерство, пропаганда важных дел или карьера, приносящая пользу другим, я хочу изменить ситуацию.
Какие времена можно назвать жестокими?
Времена можно назвать жестокими, когда в мире есть страдания и несправедливость. Война, нищета и дискриминация являются примерами жестоких времен, когда люди страдают и угнетаются.
Жизнь без телефона:
Жизнь без телефона была бы другой, но она также могла бы быть освежающей. Без постоянных отвлекающих факторов мы могли бы проводить больше времени, общаясь с другими людьми лично и наслаждаясь миром вокруг нас. Однако телефоны также обеспечивают удобство и доступ к информации, поэтому важно найти баланс.Дружба приносит радость и поддержку, а вражда вызывает конфликты и негатив. Важно окружить себя хорошими друзьями, которые заботятся о нас и поддерживают нас.
«После бала» — рассказ Льва Толстого, вращающийся вокруг темы социального статуса, общественных норм и внутренних конфликтов его главного героя, молодого человека по имени Дмитрий. История начинается с того, что Дмитрий посещает бал, устроенный губернатором, где его пленяет красота и грация губернаторской дочери Кати. Несмотря на то, что Дмитрий принадлежит к низшему социальному классу, его тянет к Кате, и он танцует с ней, испытывая чувство эйфории и связи.
Однако с наступлением ночи Дмитрий все больше осознает огромную пропасть между его социальным положением и положением Кати. Он осознает невозможность отношений между ними из-за общественных ожиданий и классовых разделений. Это осознание приводит к чувству разочарования и отчаяния у Дмитрия, поскольку он борется со своим чувством любви и суровой реальностью их обстоятельств.
В конечном счете, «После бала» исследует темы недостижимой любви, социальных барьеров и конфликта между желаниями и ожиданиями общества. Толстой мастерски изображает сложности человеческих эмоций и ограничения, налагаемые социальными нормами, в этой пронзительной и заставляющей задуматься истории.
В рассказе «После бала» Лев Толстой хотел донести до читателей, что только сам человек – творец своего будущего. Окончательный выбор – идти дорогой добра или зла – всегда лежит на его плечах.
В начале повествования автор рассказывает о встрече приятелей. Они задаются вопросом, влияет ли окружающая среда на судьбу отдельно взятого человека. Главный герой рассказа Иван Васильевич считает, что многое в ней определяет случай. Он рассказывает друзьям о ситуации, изменившей его собственную жизнь. Данное ниже краткое содержание «После бала» – история главного героя в пересказе.
Юный Иван Васильевич влюбляется в дочь видного военного. Он очень хочет жениться на девушке. На одном из балов герой прекрасно проводит время со своей любимой. Всё общество (и он в том числе) в восторге от неё и её отца.
После бала юноше не спится, и на рассвете он идёт прогуляться. Вдруг на улице до него доносятся странные звуки. Иван направляется в их сторону и обнаруживает, что солдаты палками избивают схваченного ими дезертира. За выполнением приказа наблюдает отец его потенциальной невесты. Тот видит Ивана, но притворяется, что они незнакомы.
Увиденное сильно меняет Ивана Васильевича. Его чувства к любимой остывают, а военная и чиновничья карьеры больше не привлекают.
Մի ժամանակ ենթադրում էին, որ Վեզուվի ժայթքման ժամանակ (մ.թ.ա. 79թ.) կործանվել է երեք քաղաք՝ Հերկուլանիումը, Պոմպեյն ու Ստաբիան: Սակայն հիմա նշանավոր հրաբխի լավայի և մոխրի տակ թաղված մի այլ քաղաք են գտել՝ Օպուլենտիսը: Պեղումները վերջնականապես ցույց տվեցին, որ այդ քաղաքում առաջ ապրելիս են եղել միայն ունևոր մարդիկ: Աղքատների տներ երբեք չեն հայտնաբերվել:
Գիտնականները միայն գանգի օգնությամբ մարդու մասին շատ բան կարող են ասել՝ նրա սեռը, տարիքը, ազգային պատկանելությունը, մարմնի կառուցվածքը, մտավոր ունակությունը և այլն: Բայց պարզվում է, որ գանգը <<խոսում է>> ոչ միայն տիրոջ մասին: Հնում գոյություն ուներ այն կարծիքը, որ Աֆրիկա մայրցամաքն ու Սիցիլիա կղզին առաջ միացած են եղել: Այդ կարծիքն արդեն ապացուցվել է: Կղզում գտել են երեք միլիոն տարի առաջ ապրած նախամարդու գանգ, որը նման է ոչ թե եվրոպացի, այլ աֆրիկացի իր ժամանակակիցների գանգին: Քանի որ հնում նավեր չկային, որ աֆրիկացին նավակով հասներ Սիցիլիա, իսկ լողալով այդքան ճանապարհ կտրելն անհնար է, ուրեմն կզղին մայրցամաքի մասն է եղել։
Գարնանը մժղուկը դուրս եկավ ուղտի ականջից: Օրերը կարգին տաքացան: (երբ) — Գարնանը մժղուկը դուրս եկավ ուղտի ականջից, երբ օրերը կարգին տաքացան:
Ամեն ինչ մոռացել և բոլորին ներել էր: Որոշեց վերադառնալ հայրենի քաղաք: (որովհետև) — Ամեն ինչ մոռացել և բոլորին ներել էր, որովհետև Որոշեց վերադառնալ հայրենի քաղաք:
Այդ կղզին կատարյալ դրախտ կարելի էր դարձնել։ Հորդաբուխ աղբյուրներ կային այնտեղ: (որովհետև) — Այդ կղզին կատարյալ դրախտ կարելի էր դարձնել, որովհետև այնտեղ հորդաբուխ աղբյուրներ կային:
Անտառում դեռ ոչ մի շշուկ չէր լսվում: Անձրևը արդեն դադարել էր: (չնայած) — Անտառում դեռ ոչ մի շշուկ չէր լսվում, չնայած անձրևը արդեն դադարել էր:
Բոլորը քեզ նման մտածեին: Աշխարհն այսպիսին չէր լինի: (եթե) Եթե բոլորը քեզ նման մտածեին՝ աշխարհն այսպիսին չէր լինի:
Այնտեղ փնտրեցեք կորած ձիու հետքերը: Այս քարի կտորը գտել ենք: (որտեղ) Այնտեղ փնտրեցեք կորած ձիու հետքերը, որտեղ այս քարի կտորը գտել ենք:
Գնում էր կախարդական մատանին գողանալու։ Այս ձողը թեքի՛ր։ Ցանկանում ենք , որ մեր քաղաքը միշտ մաքուր ու գեղեցիկ տեսնենք։ Ինչ ուզում ես գրիր ես կկարդամ։
Մի օր, ես որոշեցի հետաքրքիր մի բան անել և գնացի դաշտ, օդապարիկ վաձեցի և թռա։ Թռչում էի անտառի և սարերի վրայովէ վայելելով իրիկնամուտը։ Հանկարծ զգացի, որ ինչ-որ բան այն չէ օդապարիկի հետ։ Այն սկսեց շատ արագ ներքև սլանալ և այլևս դարձավ անկառավարելի։ Ես փորձում էի խուճապի չմատնվել և փորձել ելք գտնել կառավարելու այն, սակայն անհաջող։ Օդապարիկը շարունակում էր ընկնել։
Վերջապես ոտքիս մատներով շոշափեցի հողը, փորձեցի քայլ անել ու ընկա: Օդապարիկը փլվեց վրաս: Մի քիչ մնացի այդպես, հողին ձուլված, նրա մասը դարձած: Կամաց-կամաց սկսեցին ձայներ մոտենալ: Կարոտին ու վերադարձի ուրախությանը ինչ-որ մեղմ ու խոր տխրության խառնվեց:
Կաքավաբերդի գլխին տարին բոլոր ամպ չի նստում: Կաքավաբերդի բարձունքի միակ ծաղիկը ալպիական մանուշակը չէ: Գունավոր բզեզին մանուշակը ճոճք չի թվում: Պարիսպների գլխին ցինն ու անգղը բույն չէին դրել: Ներս մտնողն իմ մայրը չէ:
Հյուսիսային Աֆրիկայի մեծ ափերին շատ գեղեցիկ ջայլամներն են հսկում հոտերին:
Այս աշխարհի համարյա բոլոր հավատացյալ ժողովուրդները անընդհատ բոլորին պատմում են ջրհեղեղի մասին:
Այդ դժվար ճամփորդության երկար պատմությունը շատ բարդ ու խճճված էր, մանավանդ երբ ինքն էլ պատմում էր:
Այն գյուղի միակ հովիվը իմ լավագույն ընկերոջ ավագ եղբայրն է:
2. Լուսային ճառագայթի անկման անկյունը 49° է, իսկ բեկման անկյունը՝ 28°
Որոշեք լույսի տարածման արագությունը երկրորդ միջավայրում, եթե առաջին միջավայրում այն 3⋅108մ/վ է:
Հաշվի առեք, որ sin ֆունկցիայի աղյուսակային արժեքները այդ անկյունների դեպքում համապատասխանաբար հավասար են՝
sin49°=0.755 և sin28°= 0.469
Պատասխանը գրեք հարյուրերորդականի ճշտությամբ:
sinα/sinβ=n_1/n_2 sinα/sinβ=0.755/0.469=(n_1=0.755)/(n_2=0.469) արագությունը առաջին միջավայրում=310^80.755=226,500,000 արագությունը երկրորդ միջավայրում=310^80.469=140,700,000 Պատ՝․ 140,700,000
Пытаясь уберечь свою дочь от невзгод этого мира и будущих ошибок, Чаплин написал одно из самых трогательных и вдохновляющих писем, которые родители когда-либо писали детям.
Сейчас ночь. Рождественская ночь. Все вооруженные воины моей маленькой крепости уснули. Спят твой брат, твоя сестра. Даже твоя мать уже спит. Я чуть не разбудил уснувших птенцов, добираясь до этой полуосвещенной комнаты. Как далеко ты от меня! Но пусть я ослепну, если твой образ не стоит всегда перед моими глазами. Твой портрет – здесь на столе, и здесь, возле моего сердца. А где ты? Там, в сказочном Париже, танцуешь на величественной театральной сцене на Елисейских полях. Я хорошо знаю это, и все же мне кажется, что в ночной тишине я слышу твои шаги, вижу твои глаза, которые блестят, словно звезды на зимнем небе. Я слышу, что ты исполняешь в этом праздничном и светлом спектакле роль персидской красавицы, плененной татарским ханом. Будь красавицей и танцуй! Будь звездой и сияй! Но если восторги и благодарность публики тебя опьянят, если аромат преподнесенных цветов закружит тебе голову, то сядь в уголочек и прочитай мое письмо, прислушайся к голосу своего сердца. Я твой отец, Джеральдина! Я Чарли, Чарли Чаплин! Знаешь ли ты, сколько ночей я просиживал у твоей кроватки, когда ты была совсем малышкой, рассказывая тебе сказки о спящей красавице, о недремлющем драконе? А когда сон смежал мои старческие глаза, я насмехался над ним и говорил: «Уходи! Мой сон – это мечты моей дочки!». Я видел твои мечты, Джеральдина, видел твое будущее, твой сегодняшний день. Я видел девушку, танцующую на сцене, фею, скользящую по небу. Слышал, как публике говорили: «Видите эту девушку? Она дочь старого шута. Помните, его звали Чарли?». Да, я Чарли! Я старый шут! Сегодня твой черед. Танцуй! Я танцевал в широких рваных штанах, а ты танцуешь в шелковом наряде принцессы. Эти танцы и гром аплодисментов порой будут возносить тебя на небеса. Лети! Лети туда! Но спускайся и на землю! Ты должна видеть жизнь людей, жизнь тех уличных танцовщиков, которые пляшут, дрожа от холода и голода. Я был таким, как они, Джеральдина. В те ночи, в те волшебные ночи, когда ты засыпала, убаюканная моими сказками, я бодрствовал. Я смотрел на твое личико, слушал удары твоего сердечка и спрашивал себя: «Чарли, неужели этот котенок когда-нибудь узнает тебя?». Ты не знаешь меня, Джеральдина… Множество сказок рассказывал я тебе в те далекие ночи, но свою сказку – никогда. А она тоже интересна. Это сказка про голодного шута, который пел и танцевал в бедных кварталах Лондона, а потом… собирал милостыню… Вот она, моя сказка! Я познал, что такое голод, что такое не иметь крыши над головой. Больше того, я испытал унизительную боль скитальца-шута, в груди которого бушевал целый океан гордости, и эту гордость больно ранили бросаемые монеты. И все же я жив, так что оставим это. Лучше поговорим о тебе. После твоего имени – Джеральдина – следует моя фамилия – Чаплин. С этой фамилией более сорока лет я смешил людей на земле. Но плакал я больше, нежели они смеялись, Джеральдина, в мире, в котором ты живешь, существуют не одни только танцы и музыка! В полночь, когда ты выходишь из огромного зала, ты можешь забыть богатых поклонников, но не забывай спросить у шофера такси, который повезет тебя домой, о его жене. И если она беременна, если у них нет денег на пеленки для будущего ребенка, положи деньги ему в карман. Я распорядился, чтобы в банке оплачивали эти твои расходы. Но всем другим плати строго по счету. Время от времени езди в метро или на автобусе, ходи пешком и осматривай город. Приглядывайся к людям! Смотри на вдов и сирот! И хотя бы один раз в день говори себе: «Я такая же, как они». Да, ты одна из них, девочка! Более того. Искусство, прежде чем дать человеку крылья, чтобы он мог взлететь ввысь, обычно ломает ему ноги. И если наступит день, когда ты почувствуешь себя выше публики, сразу же бросай сцену. На первом же такси поезжай в окрестности Парижа. Я знаю их очень хорошо! Там ты увидишь много танцовщиц вроде тебя, даже красивее, грациознее, с большей гордостью. Ослепительного света прожекторов твоего театра там не будет и в помине. Прожектор для них – Луна. Вглядись хорошенько, вглядись! Не танцуют ли они лучше тебя? Признайся, моя девочка! Всегда найдется такой, кто танцует лучше тебя, кто играет лучше тебя! И помни: в семье Чарли не было такого грубияна, который обругал бы извозчика или надсмеялся над нищим, сидящим на берегу Сены… Я умру, но ты будешь жить… Я хочу, чтобы ты никогда не знала бедности. С этим письмом посылаю тебе чековую книжку, чтобы ты могла тратить сколько пожелаешь. Но когда истратишь два франка, не забудь напомнить себе, что третья монета – не твоя. Она должна принадлежать незнакомому человеку, который в ней нуждается. А такого ты легко сможешь найти. Стоит только захотеть увидеть этих незнакомых бедняков, и ты встретишь их повсюду. Я говорю с тобой о деньгах, ибо познал их дьявольскую силу. Я немало провел времени в цирке. И всегда очень волновался за канатоходцев. Но должен сказать тебе, что люди чаще падают на твердой земле, чем канатоходцы с ненадежного каната. Может быть, в один из званых вечеров тебя ослепит блеск какого-нибудь бриллианта. В этот же момент он станет для тебя опасным канатом, и падение для тебя неминуемо. Может быть, в один прекрасный день тебя пленит прекрасное лицо какого-нибудь принца. В этот же день ты станешь неопытным канатоходцем, а неопытные падают всегда. Не продавай своего сердца за золото и драгоценности. Знай, что самый огромный бриллиант – это солнце. К счастью, оно сверкает для всех. А когда придет время, и ты полюбишь, то люби этого человека всем сердцем. Я сказал твоей матери, чтобы она написала тебе об этом. Она понимает в любви больше меня, и ей лучше самой поговорить с тобой об этом. Работа у тебя трудная, я это знаю. Твое тело прикрыто лишь куском шелка. Ради искусства можно появиться на сцене и обнаженным, но вернуться оттуда надо не только одетым, но и более чистым. Я стар, и может быть, мои слова звучат смешно. Но, по-моему, твое обнаженное тело должно принадлежать тому, кто полюбит твою обнаженную душу. Не страшно, если твое мнение по этому вопросу десятилетней давности, то есть принадлежит уходящему времени. Не бойся, эти десять лет не состарят тебя. Но как бы то ни было, я хочу, чтобы ты была последним человеком из тех, кто станет подданным острова голых. Я знаю, что отцы и дети ведут между собой вечный поединок. Воюй со мной, с моими мыслями, моя девочка! Я не люблю покорных детей. И пока из моих глаз не потекли слезы на это письмо, я хочу верить, что сегодняшняя рождественская ночь – ночь чудес. Мне хочется, чтобы произошло чудо, и ты действительно все поняла, что я хотел тебе сказать. Чарли уже постарел, Джеральдина. Рано или поздно вместо белого платья для сцены тебе придется надеть траур, чтобы прийти к моей могиле. Сейчас я не хочу расстраивать тебя. Только время от времени всматривайся в зеркало – там ты увидишь мои черты. В твоих жилах течет моя кровь. Даже тогда, когда кровь в моих жилах остынет, я хочу, чтобы ты не забыла своего отца Чарли. Я не был ангелом, но всегда стремился быть человеком. Постарайся и ты. Целую тебя, Джеральдина.
Домашнее задание : “ После бала” ( учебник, сл. 170, часть 1)
С рассказом «После бала», созданным в 1903 году, читатели познакомились лишь в 1911, уже после смерти Льва Николаевича Толстого. В основу сюжета легли события, произошедшие с братом писателя. Реализм изображения действительности, кольцевая композиция помогли автору провести параллель между прошлым и настоящим. Ёмкий и лаконичный рассказ заставляет нас сосредоточить внимание на одном событии в жизни главного героя. Глазами Ивана Васильевича мы видим жестокий век правления Николая I, калечащий душу и нравственность современника.
Ինչպես տեսանք, որևէ մեկ հատկանիշով հոմոզիգոտ դոմինանտ և հոմոզիգոտ ռեցեսիվ ծնողական ձևերի խաչասերման արդյունքում դիտվում է հիբրիդների առաջին սերնդի միակերպության կամ դոմինանտության օրենքը, և առաջացած առանձնյակը լինում է հետերոզիգոտ: Հարց է առաջանում ՝ իսկ ի՞նչ կստացվի երկրորդ սերնդում (այսինքն F2 – ում), երբ միմյանց հետ խաչասերվեն այդ հետերոզիգոտ առանձնյակները: Այս անգամ դիտվում է ֆենոտիպի ճեղքավորում, և ի հայտ են գալիս երկու ծնողական ձևերի հատկանիշներով բույսեր ՝ որոշակի թվային հարաբերությամբ. առանձնյակների 3/4 – ը ունենում են դոմինանտ հատկանիշը, իսկ 1/4 – ը ՝ ռեցեսիվ: Այն երևույթը, որի դեպքում հետերոզիգոտ առանձնյակների խաչասերման հետևանքով առաջացած սերնդի մի մասն ունենում է դոմինանտ, իսկ մյուս մասը ՝ ռեցեսիվ հատկանիշ, կոչվում է ճեղքավորում: Հետևաբար, ճեղքավորումը ՝ սերնդում դոմինանտ և ռեցեսիվ հատկանիշների որոշակի թվային հարաբերությամբ բաշխումն է: Գ. Մենդելի կատարած փորձերում առաջին սերնդի դեղին գունավորում ունեցող սերմերով ոլոռի հետերոզիգոտ առանձնյակների միմյանց հետ խաչասերման հետևանքով երկրորդ սերնդում բույսի սերնդի մոտ 3/4 – ը դեղին սերմերով էին, իսկ 1/4 – ը ՝ կանաչ, այսինքն դոմինանտ և ռեցեսիվ հատկանիշներով սերմերի հարաբերակցությունը մոտ էր 3:1 հարաբերությանը:
Մենդելի երկրորդ օրենքը
Այսպիսով, հիբրիդների առաջին սերնդում ռեցեսիվ հատկանիշը չի դրսևորվում այն ի հայտ է գալիս երկրորդ սերնդում և կազմում է սերնդի առանձնյակների մոտ 25% – ը: Այս օրինաչափությունն իր արտացոլումն է գտել Մենդելի երկրորդ օրենքում, որն ստացել է «ճեղքավորման օրենք» անունը: Այն պնդում է, որ առաջին սերնդի հիբրիդները (F1) հետագա բազմացման արդյունքում տալիս են ճեղքավորում, նրանց սերնդում (F2) նորից հայտնվում են ռեցեսիվ հատկանիշներով առանձնյակներ, որոնք կազմում են հետնորդների ամբողջ թվի մոտավորապես մեկ քառորդը: Դժվար չէ համոզվել, որ երկրորդ սերնդում դիտվող ճեղքավորումը ըստ ֆենոտիպի 3:1 (երեք դեղին և մեկ կանաչ) է, իսկ ըստ գենոտիպի ՝ 1:2:1 (1AA : 2Aa : 1aa): Հետևաբար, դոմինանտ հատկանիշ ունեցող առանձնյակների (այսինքն ՝ սերնդի 3/4 – ի) 1/3 – ը հոմոզիգոտ են (AA), 2/3 – ը ՝ հետերոզիգոտ (2Aa): Մնացած առանձնյակները (սերնդի 1/4 – ը) հոմոզիգոտ ռեցեսիվ առանձնյակներն են: Հատկանշական է, որ հետագա սերունդներում ևս դիտվում է ճեղքավորման նման օրինաչափությունը: Հոմոզիգոտ դոմինանտ և հոմոզիգոտ ռեցեսիվ առանձնյակները (երկրորդ սերնդի 50% – ը) հետագա խաչասերումների արդյունքում ճեղքավորում չեն տալիս, իսկ հետերոզիգոտների միմյանց հետ խաչասերման դեպքում յուրաքանչյուր սերնդում դիտվում են նույն ՝ 3:1 ՝ ըստ ֆենոտիպի, և 1:2:1 ՝ ըստ գենոտիպի ճեղքավորումները: Հետերոզիգոտ վիճակում դոմինանտ գենը միշտ չէ, որ լրիվ քողարկում է ռեցեսիվ գենի դրսևորումը: Շատ դեպքերում առաջին սերնդի հիբրիդը կրում է հատկանիշշի միջանկյալ դրսևորումը: Այսպես, գիշերային գեղեցկուհի կոչվող բույսի երկու ժառանգական ձևերն ունենում են ՝ մեկը ՝ կարմիր, մյուսը ՝ սպիտակ գունավորմամբ ծաղիկներ: Դրանց խաչասերման հետևանքով դիտվում է միակերպություն, և առաջին սերնդում ի հայտ են գալիս վարդագույն ծաղիկներ, այսինքն ՝ դրսևորվում է հատանիշի միջանկյալ բնույթը:
Երկրորդ սերնդում, երբ խաչասերվում են առաջին սերնդի հետերոզիգոտ առանձնյակները, դիտվում է ճեղքավորում 1:2:1 ՝ ինչպես ըստ գենոտիպի, այնպես էլ ըստ ֆենոտիպի, այսինքն ՝ երկրորդ սերնդի առանձնյակների 25% – ը (հոմոզիգոտ ՝ AA գենոտիպով) ունենում է կարմիր գույնի ծաղիկներ, 25% – ը (հոմոզիգոտ ` aa գենոտիպով) ՝ սպիտակ, և 50% – ը (հետերոզիգոտ ՝ Aa գենոտիպով) ՝ վարդագույն ծաղիկներ: Այս երևույթը, որ կոչվում է ոչ լրիվ դոմինանտություն, լայնորեն տարածված է: Այն դիտվում է նաև այնպիսի հատկանիշների ժառանգման դեպքում, ինչպիսիք են թռչունների փետուրների կազմությունը, խոշոր եղջերավոր անասունների և ոչխարների բրդի գունավորումը, մարդկանց օրգանիզմում կենսաքիմիական հատկանիշները, առյուծածաղկի գունավորումը և այլն:
Գամետների մաքրության վարկածը
Մենդելը ենթադրում էր, որ հիբրիդների առաջացման ժամանակ ժառանգական գործոնները չեն խառնվում, այլ մնում են անփոփոխ: F1 հիբրիդի մարմնում հակադիր հատկանիշներով տարբերվող ծնողական ձևերի խաչասերման արդյունքում առկա են լինում երկու գործոններն էլ ՝ թե՛ դոմինանտ, թե՛ ռեցեսիվ: Որպես գերակշռող հատկանիշ ՝ դրսևորվում է դոմինանտ ժառանգական գործոնը, իսկ ռեցեսիվը ճնշվում է: Ներկայումս քաջ հայտնի է, որ սերունդների միջև կապն իրականանում է սեռական բջիջների ՝ գամետների միջոցով, և որ գամետները կրում են ժառանգական նյութական գործոններ գործոններ ՝ գեներ, որոնք որոշում են այս կամ այն հատկանիշի զարգացումը: Յուրաքանչյուր գամետ պարունակում է զույգ ալելային գեներից միայն մեկը: Բեղմնավորման ժամանակ գամետները միահյուսվում են, և եթե դրանցից յուրաքանչյուրը պարունակում էր միայն A դոմինանտ ալելը, կամ գամետներից մեկը պարունակում էր A դոմինանտ, իսկ մյուսը ` a ռեցեսիվ ալելը, ապա առաջացած օրգանիզմում ֆենոտիպորեն կդրսևորվի դոմինանտ հատկանիշը: Իսկ եթե երկու գամետներն էլ պարունակում են a ռեցեսիվ ալելը, ապա առաջացած օրգանիզմում ֆենոտիպորեն կդրսևորվի ռեցեսիվ հատկանիշը: Հետևաբար երկրորդ ՝ F2 սերնդում ծնողներից մեկի ռեցեսիվ հատկանիշի դրսևորումը կարող է տեղի ունենալ միայն երկու դեպքում ՝ ա) եթե հիբրիդներում (Aa) ժառանգական գործոններն անփոփոխ են մնում, բ) եթե սեռական բջիջները (գամետները) գեների յուրաքանչյուր ալելային զույգից պարունակում են միայն մեկ ալել:
Հիմնվելով հետերոզիգոտ առանձնյակների խաչասերման դեպքում սերնդում հատկանիշների ճեղքավորման գործընթացի վրա ՝ Մենդելն առաջարկեց գամետների մաքրության վարկածը, որը հետագայում հաստատվեց բջջաբանական հետազոտություններով: Այն պնդում է, որ գամետները գենետիկական առումով մաքուր են, այսինքն ՝ կրում են յուրաքանչյուր ալելային զույգից միայն մեկ գեն: Ներկայումս այդ վարկածը վերածվել է օրենքի: Գամետների մաքրության օրենքը կարելի է ձևակերպել այսպես. սեռական բջիջների առաջացման ժամանակ յուրաքանչյուր գամետի մեջ ընկնում է յուրաքանչյուր ալելային զույգից միայն մեկ գեն:
Սեռի գենետիկա. Սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշների ժառանգում. Ժառանգական հիվանդություններ
Օրգանիզմների սեռի որոշումը, սեռերի որոշակի հարաբերության պահպանումը, սեռական տարբերությունների ուսումնասիրումը վաղուց հետաքրքրում են մարդում, քանի որ դրանք ունեն տեսական և գործնական մեծ նշանակություն: Հայտնի է, որ գյուղատնտեսության մեջ կենդանիների սեռերի հարաբերության կարգավորումը մարդու կողմից ունի կարևոր տնտեսական նշանակություն: Հայտնի է նաև, որ բաժանասեռ օրգանիզմների (այդ թվում և մարդու) սեռերի հարաբերությունը ընդհանուր առմամբ կազմում է 1:1: Կենդանիների սեռը որոշվում է բեղմնավորման արդյունքում ՝ ձևավորված զիգոտի քրոմոսոմային հավաքակազմով: Զիգոտն ունի ձևով, չափերով և գեների հավաքով միանման, այսինքն ՝ հոմոլոգ քրոմոսոմների զույգերից կազմված դիպլոիդ հավաք:
Աուտոսոմներ և սեռական քրոմոսոմներ
Հայտնի է, որ մարդու բջիջների կորիզում առկա են 23 զույգ քրոմոսոմներ, որոնցից 22 զույգը տղամարդկանց և կանանց մոտ միանման են: Տարբերությունն առկա է քրոմոսոմների 23 – րդ զույգում: Այսպես, եթե կանանց քրոմոսոմների 23 – րդ զույգը նույնպես հոմոլոգ քրոմոսոմներից է կազմված, ապա տղամարդկանց 23 – րդ զույգի քրոմոսոմները միմյանց հոմոլոգ չեն: Դրանցից մեկը նման է կանանց քրոմոսոմներին, իսկ մյուսը չափերով ավելի փոքր է և երկթև: Այն 22 զույգ քրոմոսոմները, որոնք տղամարդկանց և կանանց մոտ չեն տարբերվում, կրում են աուտոսոմներ անվանումը: Այն քրոմոսոմները, որոնցով տղամարդիկ և կանայք միմյանցից տարբերվում են, կոչվում են սեռական: Այսպիսով, մարդու քրոմոսոմային հավաքակազմը կազմված է 22 զույգ աուտոսոմներից և 1 զույգ սեռական քրոմոսոմներից: Կանանց միանման սեռական քրոմոսոմներն անվանում են X – քրոմոսոմներ: Տղամարդիկ ունեն մեկ X քրոմոսոմ և մեկ Y քրոմոսոմ:
Հոմոգամետ և հետերոգամետ սեռեր
Սեռական բջիջների հասունացման ժամանակ մեյոզի արդյունքում գամետներն ունենում են հապլոիդ հավաքակազմ: Ընդ որում, կանանց բոլոր ձվաբջիջները միանման են (22 աուտոսոմ և 1 X – քրոմոսոմ պարունակող): Տղամարդկանց մոտ ձևավորվում են երկու տեսակի սպերմատոզոիդներ (22 աուտոսոմ և 1 X – քրոմոսոմ և 22 աուտոսոմ և 1 Y քրոմոսոմ պարունակող): Եթե ձվաբջիջը բեղմնավորվում է X – քրոմոսոմ պարունակող սպերմատոզոիդով, ապա զիգոտի դիպլոիդ հավաքում քրոմոսոմների 23 – րդ զույգը ներկայացված է լինում XX, և այդ սեռը անվանում են հոմոգամետ (հավասարագամետ): Մարդկանց, ինչպես նաև բոլոր կաթնասունների, որոշ միջատների (օրինակ ՝ դրոզոֆիլ պտղաճանճի) և մի շարք այլ կենդանիների համար հոմոգամետ է իգական և հետերոգամետ է արական սեռը: Հակառակ պատկերն է դիտվում թիթեռների, սողունների, թռչունների մոտ. հոմոգամետ է արական սեռը, հետերոգամետ ՝ իգականը: Այսպիսով, օրգանիզմի սեռը որոշվում բեղմնավորման պահին և կախված է զիգոտի քրոմոսոմային հավաքակազմից:
Սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշներ
Բնական է, որ սեռական քրոմոսոմներում գտնվում են սեռական հատկանիշները պայմանավորող գեներ: Սակայն X և Y քրոմոսոմները պարունակում են նաև այլն, ոչ սեռական հատկանիշներ պայմանավորող գեներ: Այդ ոչ սեռական հատկանիշները, որոնք պայմանավորող գեները գտնվում են սեռական քրոմոսոմներում, կոչվում են սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշներ: Բերենք սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշների մի քանի օրինակներ: Այսպես, դրոզոֆիլ պտղաճանճի X քրոմոսոմում է գտնվում միջատի աչքերի գունավորումը պայմանավորող գենը, մարդու X քրոմոսոմը պարունակում է արյան մակարդելիությունը որոշող դոմինանտ գենը, որն ընդունված է նշանակել H տառով, քանի որ նրա ռեցեսիվ ալելը (հ – գենը) առաջացնում է ծանր հիվանդություն ՝ հեմոֆիլիա, որը բնութագրվում է արյան ցածր մակարդելիությամբ: Նույն X քրոմոսոմում է գտնվում նաև կարմիր և կանաչ գույների նկատմամբ կուրության ՝ դալտոնիզմի ռեցեսիվ գենը (d – գենը) և այլն: Y – քրոմոսոմը նույնպես պարունակում է ոչ սեռական հատկանիշներ պայմանավորող գեներ, օրինակ ՝ հիպերտրիխոզի (ականջի մազակալում առաջացնող) գենը: Սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշների ժառանգումը տարբերվում է աուտոսոմային խաչասերումից: Այսպես, եթե գեննը շղթայակցված է X քրոմոսոմին, ապա այն կարող է փոխանցվել հայրական օրգանիզմից միայն իգական սերնդին, իսկ մայրական օրգանիզմից ՝ հավասարապես ինչպես արական, այնպես էլ իգական սերունդներին: Եթե գենը շղթայակցված է Y – քրոմոսոմին, այն սերնդից սերունդ կփոխանցվի միայն արական սեռի ներկայացուցիչներին: Սա, իհարկե, վերաբերում է բոլոր այն օրգանիզմներին, որոնք ունեն արական հետերոգամետություն և իգական հոմոգամետություն, այսինքն ՝ բոլոր կաթնասուններին, այդ թվում ՝ մարդկանց:
Ժառանգական հիվանդություններ
Բացի վերը նշված ժառանգական հիվանդություններից, որոնց պատճառը X կամ Y քրոմոսոմներում գտնվող, այսինքն ՝ սեռի հետ շղթայակցված հատկանիշ պայմանավորող գենի ռեցեսիվ ալելի առկայությունն է, հայտնի են ևս մոտ 3000 այլ ժառանգական հիվանդություններ, որոնք հիմնականում աուտոսոմներում գտնվող գեների կամ քրոմոսոմների կառուցվածքի փոփոխությունների (մուտացիաների) արդյունք են: Այսպիսով, մարդու շատ հիվանդություններ և նորմայից շեղումներ պայմանավորված են գենոտիպով: Սա առանձնապես հաջողվում է սահմանել այն դեպքերում, երբ մարդու բջիջներում քրոմոսոմների թվի փոփոխություններ են տեղի ունենում: Հայտնի են դեպքեր, երբ մարդու քրոմոսոմների համալիրում մի ավելորդ քրոմոսոմ է հայտնվում, և նրանց ընդհանուր թիվը դիպլոիդ հավաքակազմում դառնում է 47: Այս աննշան թվացող խախտումը շատ ծանր հետևանքներ ունի: Զարգանում է Դաունի հիվանդությունը: Այն արտահայտվում է հետևյալ կերպ. հիվանդն ունենում է անհամաչափ փոքր գլուխ, աչքերի նեղ բացվածք, տափակ դեմք և խիստ արտահայտված մտավոր հետամնացություն: Այս կարգի քրոմոսոմային խախտումների ծագումը կապված է մեյոզի ընթացքում տեղի ունեցող պատահական շեղումների հետ:Եթե մեյոզի ընթացքում զույգերից մեկի երկու հոմոլոգ քրոմոսոմները շարժվեն դեպի մեկ բևեռ ՝ երկու բջիջների միջև բաշխվելու փոխարեն, ապա կստացվի մեկ ավելորդ քրոմոսոմ ունեցող գամետ: Այսպիսի մեկ գամետի միաձուլումից կառաջանա մեկ ավելորդ քրոմոսոմով զիգոտ: Շատ ավելի մեծ թիվ են կազմում առանձին գեների կառուցվածքի փոփոխություններով պայմանավորված ժառանգական հիվանդությունները: Աուտոսոմներում գտնվող գեների կառուցվածքի փոփոխություններով պայմանավորված հիվանդություններից են ալբինիզմը (գունակի ՝ պիգմենտի բացակայություն), մանգաղաձև բջիջների անեմիան (հեմոգլոբին սպիտակուցի կառուցվածքում մեկ ամինաթթվի մեկ այլ ամինաթթվով փոխարինում), պոլիդակտիլիան (վեցերորդ մատի առաջացում), շաքարային դիաբետը և այլն: Ժառանգական հիվանդությունների քանակն անընդհատ աճում է: Համաձայն Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) ՝ ախտաբանական նոր մեթոդների կիրառման շնորհիվ յուրաքանչյուր տարի գրանցվում և նկարագրվում են միջինը երեք նոր ժառանգական հիվանդություններ: Այսօր արդեն կարելի է պնդել, որ ժառանգականության հետ բացարձակորեն կապ չունեցող հիվանդություններ գործնականորեն չկան:
Գենետիկան գիտություն է օրգանիզմներում հատկանիշների ժառանգման օրինաչափությունների մասին: Այն ուսումնասիրում է ժառանգականության և փոփոխականության օրենքները: Գենետիկայի հիմնախնդիրը չեխ գիտնական Գրեգոր Մենդելն է, որը 19-րդ դարի վաթսունական թվականներին առաջինը մշակեց գենետիկական հետազոտությունների մեթոդները և տվեց հատկանիշների ժառանգման հիմնական օրինաչափությունները: «Գենետիկա» գիտության զարգացման հաջորդ փուլ է համարվում 20-ր դարի առաջին տասնամյակում մի շարք գիտնականների կողմից հաստատված տեսությունը: Գենետիկայի զարգացման երրորդ շրջանը կապված է 20-րդ դարի հիսունական թվականներին բնագիտության կարևորագույն հայտնագործություններից մեկի՝ ԴՆԹ-ի երկպարույր շղթայի կառուցվածքի հայտնագործման հետ:
Ժառանգականություն և փոփոխականություն
Սրանք կենդանի օրգանիզմների հիմնարար հատկություններից են: Ժառանգականություն ասելով հասկանում ենք ծնողական օրգանիզմների՝ իրենց հատկանիշները և զարգացման առանձնահատկություննրը հաջորդ սերնդին փոխանցելու հատկությունը: Այն իրականացվում է բազմացման միջոցով: Ընդ որում, սեռական բազմացման դեպքում ժառանգականությունն ապահովվում է հատուկ սեռական բջիջների՝ գամետների միջոցով, իսկ անսեռ բազմացման ժամանակ՝ մարմնական (սոմատիկ) բջիջների միջոցով: Թե՛ գամետները և թե՛ սոմատիկ բջիջներն իրենց մեջ կրում են ոչ թե ապագա օրգանիզմի հատկանիշներն ու հատկությունները, այլ միայն դրանց նախադրյալները, որոնք ստացել են գեներ անվանումը: Գենը ԴՆԹ-ի մոլեկուլի կամ քրոմոսոմի որոշակի հատված է, որը որոշում է սպիտակուցային որևէ մոլեկուլի սինթեզը կամ որևէ տարրական հատկանիշի զարգացման հնարավորությունը: Փոփոխականությունն օրգանիզմի՝ իր անհատական զարգացման ընթացքում նոր հատկանիշներ ձեռք բերելու հատկությունն է: Փոփոխականության շնորհիվ առանձնյակները տեսակի սահմաններում տարբերվում են իրարից: Այսպիսով, ժառանգականությունը և փոփոխականությունը օրգանիզմների երկու հակադիր, բայց փոխադարձ կապված հատկություններ են: Ժառանգականության շնորհիվ պահպանվում է տեսակի միակերպությունը, իսկ փոփոխականությունը, հակառակը, տեսակը դարձնում է ոչ միակերպ: Նույն տեսակին պատկանող առանձնյակների միջև դիտվող տարբերություններն ինչպես տարբեր գեների գործունեության, այնպես էլ տարբեր արտաքին պայմանների առկայության արդյունք են: Այսինքն՝ փոփոխականությունը որոշվում է նաև արտաքին պայմաններով: Այսպիսով, ցանկացած հատկանիշի դրսևորման մեջ կարևոր դեր ունի ոչ միայն տվյալ հատկանիշը պայմանավորող գենը, այլև միջավայրի պայմանները: Միջավայրի պայմաններ ասելով հասկանում ենք ոչ միայն արտաքին կենսապայմանները, որտեղ գործում է օրգանիզմը, այլև օրգանիզմի ներքին միջավայրի պայմանները, այդ թվում նաև այլ գեների առկայությունը տվյալ գենի հետ դրանց հնարավոր փոխներգործությունը: Հետևաբար, գեների դրսևորման պայմանների հետազոտումը նույնպես գենետիկայի կարևոր խնդիրներից է:
Գենոտիպ և ֆենոտիպ
Յուրաքանչյուր օրգանիզմի բոլոր գեների ամբողջությունը կոչվում է գենոտիպ: Սակայն գենոտիպը գեների մեխանիկական գումար չէ, այլ միմյանց հանդեպ փոխներգործող գեների ամբողջություն: Միևնույն տեսակին պատկանող բոլոր օրգանիզմներում յուրաքանչյուր գեն գտնվում է որոշակի քրոմոսոմի միևնույն տեղում կամ լոկուսում: Քրոմոսոմների հապլոիդ հավաքում, որը բնորոշ է սեռական բջիջներին, միայն մեկ գեն է պատասխանատու տվյալ հատկանիշի դրսևորման համար, իսկ մնացած սոմատիկ բջիջներում առկա քրոմոսոմների դիպլոիդ հավաքում՝ երկու գեն: Այս գեները գտնվում են հոմոլոգ քրոմոսոմների միևնույն լոկուսներում և կոչվում են ալելային գեներ կամ ալելներ: Գեները նշվում են լատիներեն այբուբենի տառերով: Եթե զույգ ալելային գեները կառուցվածքով լրիվ նույնն են, այսինքն՝ ունեն նուկլեոտիդների միևնույն հաջորդականությունը, ապա կարող են նշվել, օրինակ՝ AA: Սակայն հնարավոր մուտացիաների հետևանքով կարող է տեղի ունենալ նուկլեոտիդներից մեկի՝ այլ նուկլեոտիդով փոխարինում, այսինքն՝ մուտացիան կարող է հանգեցնել գենի կառուցվածքի փոփոխության: Այդ դեպքում տվյալ գենով պայմանավորված հատկանիշն էլ կարող է որոշ չափով փոփոխության ենթարկվել: Միևնույն գենը կարող է բազմիցս մուտացիայի ենթարկվել, և, հետևաբար, կառաջանան մի քանի ալելային գեներ: Օրգանիզմների բոլոր հատկանիշների ամբողջությունը կոչվում է ֆենոտիպ: Այն իր մեջ ներառում է ինչպես արտաքին, տեսանելի հատկանիշների (մաշկի կամ մազերի գույնը, քթի կամ ականջի ձևը, ծաղիկների գույները և այլն), այնպես էլ ներքին՝ կենսաքիմիական (սպիտակուցների կառուցվածքը, ֆերմենտների ակտիվությունը, արյան մեջ հորմոնների քանակը և այլն), հյուսվածքաբանական (բջիջների ձևը և չափերը, հյուսվածքների և օրգանների կազմությունը), կազմաբանական (մարմնի կառուցվածքը, օրգանների փոխադարձ դիրքը) հատկանիշների ամբողջությունը:
Գ. Մենդելի հատկանիշների ժառանգման ուսումնասիրման հիբրիդոլոգիական մեթոդը
Օրգանիզմների հատկանիշների սերնդեսերունդ փոխանցման երևույթի փորձարարական ուսումնասիրություններ կատարվում էին դեռևս 19-րդ դարում, սակայն արված փորձերի հիման վրա գիտնականներին չէր հաջողվում ի հայտ բերել ժառանգման հստակ օրինաչափություններ, որի պատճառը, հիմնականում, միաժամանակ մեծ թվով հատկանիշների հետազոտումն էր: Այդ սխալից խուսափեց Գ. Մենդելը: Որպես հետազոտվող հատկանիշներ Գ. Մենդելը դիտարկում էր «այլընտրանքային», միմյանց փոխադարձելիորեն բացառող հատկանիշները: Մենդելի կիրառած հիբրիդոլոգիական մեթոդի էությունը կայանում էր հենց դրանում, որ նա խաչասերում էր մեկ զույգ փոխադարձելիորեն միմյանց բացառող (հակադիր) հատկանիշներ ունեցող բույսերը, և այնուհետև մի շարք սերունդների կյանքի ընթացքում յուրաքանչյուր խաչասերման արդյունքների վերլուծության համար կատարում էր մաթեմատիկական հաշվարկներ: Այսպիսով, Մենդելի փորձերի բնորոշ գիծը բոլոր առանձնյակների մեջ ուսումնասիրվող հատկանիշների դրսևորումների քանակական ստույգ հաշվառումն էր: Դա հնարավորություն տվեց նրան սահմանելու ժառանգման որոշակի քանակական օրինաչափություններ: Մենդելը հատկապես ընդգծում էր իր իսկ հայտնագործած օրինաչափությունների միջին վիճակագրական բնույթը և այդ օրինաչափությունների բացահայտման համար բազում (հազարավոր) սերունդների ուսումնասիրման անհրաժեշտությունը:
Միահիբրիդային խաչասերում
Հիբրիդացումը երկու օրգանիզմների խաչասերումն է: Զույգ առանձնյակների խաչասերումից առաջացած սերունդը անվանում են հիբրիդային, իսկ առաջացած առանձնյակը՝ հիբրիդ: Ժառանգականության օրինաչափությունների վերլուծությունը Մենդելը սկսեց միահիբրիդային խաչասերումից, այսինքն՝ խաչասերելու համար վերցնում էր միայն մեկ հատկանիշով տարբերվող ծնողական ձևեր: Այսպես, որպես հատկանիշ վերցրեց ոլոռի սերմերի գույնը, որպես հատկանիշի հակադիր տարբերակներ՝ դեղին և կանաչ գունավորմամբ սերմերը: Այդ օրգանիզմներին բնորոշ մնացած բոլոր հատկանիշները հաշվի չէին առնվում:
Դոմինանտ և ռեցեսիվ հատկանիշներ. Մենդելի առաջին օրենքը
Դեղին և կանաչ սերմերով ոլոռների խաչասերման արդյունքում ստացված հիբրիդների առաջին սերնդի (F1) բոլոր բույսերի սերմերը դեղին էին: Հակադիր հատկանիշը (սերմերի կանաչ գույնը) կարծես անհետանում էր: Տվյալ փորձում միակերպությունը արտահայտվում է նրանում, որ մեկ հատկանիշը (սերմերի դեղին գույնը) ճնշում է հակադիր հատկանիշի (կանաչ գույնի) դրսևորմանը, և հիբրիդների բոլոր սերմերը դեղին (միակերպ) են ստացվում: Նման արդյունքներ էին ստացվում նաև այլ հատկանիշի՝ սերմերի մակերևույթի ձևի հակադիր դրսևորումներ (հարթ և կնճռոտ) ունեցող ոլոռի բույսերի խաչասերման արդյունքում, երբ առաջին սերնդում դրսևորվում էր միայն մեկ (հարթ մակերևույթ) հատկանիշը: Այս արդյունքների հիման վրա Գ. Մենդելը սահմանեց իր առաջին օրինաչափությունը, որը կոչվեց Մենդելի առաջին օրենք, և որը կարելի է անվանել նաև հիբրիդների առաջին սերնդի միակերպության կամ դոմինանտության օրենք: Հիբրիդային առանձնյակներում ծնողական ձևերից մեկի հատկանիշի գերակշռման երևույթը Գ. Մենդելն անվանեց դոմինանտություն: Նա դոմինանտ անվանեց հատկանիշի այն դրսևորումը կամ այն հատկանիշը, (սերմերի դեղին գույնը, հարթ մակերևույթը), որը «քողարկում էր» հակադիր հատկանիշի դրսևորումը (սերմերի կանաչ գույնը, կնճռոտ մակերևույթը): Արտաքուստ անհետացող հակադիր հատկանիշը կոչվեց ռեցեսիվ: Հատկանիշի դոմինանտ ալելային գենը ընդունված է նշանակել լատինական մեծատառով, իսկ ռեցեսիվը՝ փոքրատառով:
Հոմոզիգոտ և հետերոզիգոտ առանձնյակներ
Եթե օրգանիզմի գենոտիպում կամ երկու միանման ալելային գեներ, որոնք ունեն նուկլեոտիդների բացարձակ միևնույն հաջորդականությունը, ապա օրգանիզմը կկոչվի հոմոզիգոտ (լատ. «հոմո»՝ հավասար, միանման) այդ զույգ ալելային գեների: Օրգանիզմը կարող է հոմոզիգոտ լինել նաև ըստ դոմինանտ (օրինակ՝ AA կամ BB և այլն) կամ ռեցեսիվ գեների ևս (aa կամ bb և այլն): Իսկ եթե ալելային գեները նուկլեոտիդների հաջորդականությամբ տարբերվում են միմյանցից (այսինքն՝ մեկը դոմինանտ է, մյուսը՝ ռեցեսիվ), ապա օրգանիզմը կկոչվի հետերոզիգոտ (լատ. «հետերո» տարբեր) ըստ այդ գեների (Aa կամ Bb և այլն):
Բազմացումն օրգանիզմների՝ իրենց նմանին վերարտադրելու հատկությունն է, որն ապահովում է կյանքի անընդհատությունը: Բազմացման շնորհիվ տեսակը կարող է պահպանել իր գոյությունը, յուրացնել նոր տարածություններ: Օրգանիզմները բազմանում են երկու եղանակով ՝ անսեռ և սեռական:
Անսեռ բազմացում
Անսեռ բազմացմանը մասնակցում է մեկ օրգանիզմ: Անսեռ բազմացման ձևերն են կիսումը, սպորագոյացումը, բողբոջումը, օրգանիզմը մասերի բաժանումը, վեգետատիվ բազմացումը: Անսեռ բազմացման եղանակ է նաև օրգանիզմի բաժանումը մի քանի մասի, որոնցից զարգանում են նոր օրգանիզմներ: Բաժանման եղանակով են բազմանում մեդուզաները, օղակավոր որդերը, պլանարիան և այլն: Լայնորեն տարածված է բույսերի վեգետատիվ բազմացումը կտրոններով, բեղիկներով, պալարներով, կոճղարմատներով, պատվաստումով: Անսեռ բազմացումն ավելի մեծ վաղեմություն ունի, քան սեռական բազմացումը:
Բազմաբջիջ օրգանիզմները բազմանում են սեռական և անսեռ եղանակներով: Սեռական բազմացմանը մասնակցում են երկու տարբեր օրգանիզմներ, որոնց սեռական գեղձերում հասունանում են սեռական բջիջներ ՝ ձվաբջիջներ (իգական) և սպերմատոզոիդներ (արական): Արական և իգական սեռական բջիջների միաձուլումից ձևավորվում է զիգոտը, որից զարգանում է նոր օրգանիզմ: Սեռական բջիջները ՝ գամետները, զարգանում են սեռական գեղձերում. արական սեռական բջիջները ՝ սերմնարաններում, իսկ իգական սեռական բջիջները ՝ ձվարաններում:
Սպերմատոզոիդներ և ձվաբջիջներ
Սեռական բջիջները ձևավորման շրջանում ձեռք են բերում իրենց գործառույթին համապատասխան որոշակի ձև ու չափ: Սպերմատոզոիդները չափերով շատ փոքր են և չափազանց շարժուն: Դրանք կազմված են գլխիկից, վզիկից և պոչից: Գլխիկում տեղակայված է կորիզը: Սպերմատոզոիդների գործառույթը գենետիկական տեղեկույթի փոխանցումն է ձվաբջիջ և նրա զարգացման խթանումը: Ձվաբջիջն անհամեմատ խոշոր է, անշարժ և պարունակում է պաշարային սննդանյութ՝ դեղնուց, որը բաղկացած է սպիտակուցներից, ճարպերից և ածխաջրերից:
Երկսեռ կենդանիները և երկսեռ ծաղիկները օժտված են այնպիսի հատկանիշներով, որոնց շնորհիվ կանխվում է ինքնաբեղմնավորումը: Կենդանիների (պլանարիա, հիդրա, անձրևորդ) նույն օրգանիզմի սերմնաբջիջները և ձվաբջիջները հասունանում են տարբեր ժամանակահատվածներում: Նույն կերպ են հասունանում երկսեռ ծաղիկների առէջները և վարսանդները: Սեռական բազմացման եղանակ է նաև կուսածնությունը (պարթենոգենեզը): Դա ձվաբջջից հասուն առանձնյակի զարգացումն է առանց բեղմնավորման: Կուսածնությամբ են բազմանում մրջյունները, ստորակարգ խեցգետնակերպերը, ժայռային որոշ մողեսներ, արծաթափայլ կարասը, խաղողի որոշ տեսակներ, մեղուները և այլն: Մեղուների չբեղմնավորված ձվաբջջից զարգանում է արուն, իսկ բեղմնավորված բջջից՝ էգը:
Կրկնակի բեղմնավորում
Կրկնակի բեղմնավորումը հատուկ է ծաղկավոր բույսերին: Ծաղկավոր բույսերի փոշանոթում զարգանում են փոշեհատիկները: Դրանք կազմված են երեք հապլոիդ բջիջներից՝ մեկ վեգետատիվ և երկու սպերմիում: Վարսանդի սերմնարանում զարգանում է սաղմնապարկը, որում ձևավորվում են հապլոիդ ձվաբջիջը և դիպլոիդ կենտրոնական բջիջը: Փոշոտումից հետո վարսանդի սպիի վրա փոշեհատիկը ծլում է. վեգետատիվ բջջից զարգանում է փոշեխողովակը, որը սռնակով շարժվում է դեպի սաղմնապարկ:
Փոշեխողովակի աճմանը զուգընթաց նրա միջով տեղաշարժվում է երկու սերմնաբջիջ: Երբ փոշեխողովակը փոշեմուտքով մտնում է սերմնարան, սերմնաբջիջներից մեկը միանում է ձվաբջջին, և առաջանում է զիգոտը: Զիգոտի հետագա բաժանումից զարգանում է ապագա բույսի սաղմը: Մյուս սերմնաբջիջը միաձուլվում է կենտրոնական բջջին: Վերջինից առաջանում է էնդոսպերմը, որտեղ կուտակվում են պաշարային սննդանյութեր: Այսպիսով ՝ տեղի է ունենում կրկնակի բեղմնավորում. բեղմնավորվում են ձվաբջիջը և կենտրոնական բջիջը: Բեղմնավորումից հետո սերմնաբողբոջից առաջանում է սերմը՝ կազմված սերմնամաշկից, սաղմից և էնդոսպերմից, իսկ վարսանդի սերմնարանից առաջանում է պտուղը: Ծաղկավոր բույսերի կրկնակի բեղմնավորումը 1898 թվականին հայտնաբերել է ռուս բուսաբան Ս. Գ. Նավաշինը:
Անսեռ և սեռական բազմացումների կենսաբանական նշանակությունը
Անսեռ բազմացման դեպքում դուստր օրգանիզմները ժառանգական հատկանիշներով լիովին նման են մայրականին: Անսեռ բազմացմանը մասնակցում է մեկ առանձնյակ և ավելացնում է տվյալ տեսակի առանձնյակների թիվը, սակայն չի ուղեկցվում տեսակների ներսում գենետիկական բազմազանության մեծացումով: Անսեռ բազմացումն ավելի արագ և հեշտ է իրականացվում, սակայն առանձնյակների միօրինակ ձևերը դժվարությամբ են հարմարվում միջավայրի փոփոխվող պայմաններին: Սեռական բազմացումը էվոլյուցիայի տեսանկյունից ավելի առաջադիմական է, քան անսեռ բազմացումը: Սեռական բազմացման ընթացքում ստեղծվում է ժառանգական հատկանիշների նոր համակցություն, որը հարստացնում է դուստր օրգանիզմի գենետիկական նյութի բազմազանությունը և նպաստավոր պայմաններ ստեղծում բնական ու արհեստական ընտրության և միջավայրի պայմաններին հարմարվելու համար:
Զարգացումն անընդհատ և անհետաձգելի գործընթաց է: Առանձնյակների անհատական զարգացումը վերջավոր է, բայց օրգանիզմների բազմացման հատկության շնորհիվ կյանքն անվերջ է և պարբերական: Զարգացումը ծնողներից ստացած տեղեկույթի աստիճանական իրացումն է առանձնյակներում:
Անհատական զարգացումը կամ օնտոգենեզը առանձնյակի կյանքի ընթացքում կատարվող փոխաերպումների ամբողջությունն է ՝ զիգոտից մինչև մահ: Օնտոգենեզն ունի երկու շրջան ՝ սաղմնային և հետսաղմնային: Սաղմնային շրջանը զիգոտի ձևավորման պահից մինչև օրգանիզմի ծնվելը կամ ձվաթաղանթից դուրս գալն ընկած ժամանակահատվածն է , իսկ հետսաղմնային շրջանը՝ ձվաթաղանթից դուրս գալու կամ ծնվելու պահից մինչև մահն ընկած ժամանակահատվածը: Բազմաբջիջ կենդանիների սաղմի զարգացման փուլերն ընդհանուր են: Սաղմնային զարգացումն ընթանում է 3 հիմնական փուլով՝ տրոհում, գաստրուլյացիա և առաջնային օրգանոգենեզ:
Տրոհում
Ձվաբջջի բեղմնավորումից հետո ձևավորված զիգոտի կորիզը և ցիտոպլազման մի քանի րոպե անց սկսում են բաժանվել միտոզով: Բաժանված բջիջները կոչվում են բլաստոմերներ: Դրանց չափերը յուրաքանչյուր բաժանումից հետո փոքրանում են: Բաժանման այս գործընթացն անվանում են տրոհում: Տրոհումը դիտարկենք նշտարիկի օրինակով: Տրոհման ընթացքում առաջացած 64 բլաստոմերները, հեռանալով սաղմի կենտրոնից, առաջացնում են խոռոչ և մեկ շերտով դասավորվումխոռոչի շուրջը: Տրոհման վերջում միմյանց սերտ հարող բջիջներից կազմված սաղմը ստանում է պատեր ունեցող բշտիկի տեսք: Սաղմի ներքին խոռոչն անվանում են մարմնի առաջնային խոռոչ կամ բլաստոցել: Տրոհումն ավարտվում է միաշերտ բազմաբջիջ սաղմի ՝ բլաստուլայի առաջացումով: Բլաստուլայի բոլոր բջիջները դիպլոիդ են և մասնագիտացված չեն այս կամ այն գործառույթի կատարման համար:
Գաստրուլյացիա և առաջնային օրգանոգենեզ
Սաղմի զարգացման երկրորդ՝ գաստրուլյացիայի փուլում բլաստուլայի պատը ներփքվում է դեպի խոռոչ, և առաջանում են սաղմնային երկու թերթիկներ ՝ էկտոդերմ (արտաքին) և էնտոդերմ (ներքին): Այդ շրջանում առաջացած խոռոչը կոչվում է գաստրոցել (առաջնային աղի): Բացառությամբ աղեխորշավորների՝ մյուս բազմաբջիջ կենդանիների գաստրուլյացիային զուգահեռ առաջանում է նաև երրորդ սաղմնային թերթիկը՝ մեզոդերմը, և սաղմը դառնում է եռաշերտ: Այս փուլում սաղմի բջիջները չեն բաժանվում և չեն աճում: Ի հայտ են գալիս տարբերակման նշաններ: Հետագա տարբերակման արդյունքում սաղմնային թերթիկների էկտոդերմից առաջանում են նյարդային համակարգը, զգայարանները, մաշկի էպիթելը, ատամների էմալը, էնտոդերմից՝ աղիքի էպիթելը, մարսողական գեղձերը (լյարդ, ենթաստամոքսային գեղձ), խռիկների և թոքերի էպիթելը, իսկ մեզոդերմից առաջանում են մկանային և շարակցական հյուսվածքները, արյունատար համակարգը, երիկամները, սեռական գեղձերը և այլն:
Օրգանիզմի ծնվելուց կամ ձվաթաղանթից դուրս գալուց հետո սաղմնային զարգացումն ավարտվում է, և սկսվում է զարգացման հետսաղմնային շրջանը: Հետսաղմնային զարգացումը լինում է ուղղակի և անուղղակի:
Ուղղակի զարգացում
Ուղղակի զարգացման դեպքում մոր օրգանիզմից կամ ձվաթաղանթից դուրս է գալիս ոչ մեծ չափի օրգանիզմ, որն ունենում է հասուն կենդանուն բնորոշ հիմնական օրգանները: Օրգանիզմները հետսաղմնային զարգացման ընթացքում աճում է և դառնում սեռահասուն: Նման ձևով են զարգանում սողունները, թռչունները, կաթնասունները:
Անուղղակի զարգացում
Անուղղակի զարգացումն ընթանում է կերպարանափոխությամբ՝ մետամորֆոզով: Անուղղակի զարգացման դեպքում ձվից դուրս է գալիս թրթուրը, որն ունի պարզ կառուցվածք՝ թրթուրին հատուկ օրգաններով, որոնք հասուն ձևերում բացակայում են: Թրթուրը սնվում է, մեծանում, և ժամանակի ընթացքում թրթուրային օրգանները փոխարինվում են հասուն կենդանուն բնորոշ օրգաններով: Այլ կերպ՝ զարգացումն ընթանում է ձու -> թրթուր -> հասուն կենդանի փուլերով: Զարգացման այս ձևն անվանում են թերի կերպարանափոխություն: Այսպես են զարգանում, որոշ միջատներ, օրինակ՝ ծղրիդը, գորտերը և այլն: Գորտի թրթուրային ձևը շերեփուկն է, որն ունի խռիկներ, պոչ, կողագիծ, երկխորշ սիրտ, արյան շրջանառության մեկ շրջան: Կերպարանափոխության ընթացքում շերեփուկի պոչը վերանում է, առաջանում են վերջույթները, անհետանում է կողագիծը, զարգանում են թոքերը և արյան շրջանառության երկրորդ շրջանը: Անուղղակի զարգացումը լինում է նաև լրիվ կերպարանափոխությամբ: Այս դեպքում թրթուրային շրջանին հետևում է հարսնյակային շրջանը: Հարսնյակն անշարժ է և չի սնվում: Նրա կենսագործունեության համար օգտագործվում են թրթուրային շրջանում կուտակված պաշարանյութերը: Թրթուրը բոլորովին նման չէ հասուն ձևին: Հարսնյակային շրջանում ձևավորվում են կենդանու բոլոր օրգանները և հյուսվածքները: Կերպարանափոխվելուց հետո հարսնյակից դուրս է գալիս հասուն կենդանին: Զարգացման այս ձևը բնորոշ է թիթեռներին, բզեզներին, մեղվին և այլն: Այլ կերպ՝ զարգացումն ընթանում է ձու -> թրթուր -> հարսնյակ -> Հասուն կենդանի փուլերով: Լրիվ կերպարանափոխությամբ զարգացման կենսաբանական նշանակությունն այն է, որ թրթուրները կարող են ինքնուրույն սնվել և աճել: Նրանք նպաստում են նաև տեսակի տարածմանը: Բացի այդ՝ թրթուրը և հասուն օրգանիզմը ապրում են ոչ նույն միջավայրում և ընդունում են տարբեր սնունդ, ինչը թուլացնում է ներտեսակային պայքարը:
Միջավայրի գործոնների ազդեցությունը օրգանիզմի զարգացման վրա
Կյանքի բոլոր ձևերը ուղղակի և անուղղակի կերպով կախված են միջավայրի գործոններից: Միջավայրի հիմնական գործոններն են ջերմաստիճանը, լույսը, օդի, հողի և ջրի բաղադրությունը, սնունդը և այլն: Գործոնների կտրուկ փոփոխություններն օրգանիզմի վրա անդրադառնում են և՛ սաղմնային, և՛ հետսաղմնային շրջանում: Գործոնների երկարատև ազդեցությունից օրգանիզմների համար ստեղծվում է սթրեսային վիճակ: Այդպիսի ազդեցություններ են դաժան կլիմայական պայմանները, ֆիզիկական ծանր աշխատանքը և նյարդային լարվածությունը: Սաղմնային շրջանում մեծ է նաև թունավոր նյութերի բացասական ազդեցությունը օրգանիզմի և սաղմի զարգացման վրա: Դրանցից են ալկոհոլային խմիչքները, թմրանյութերը, նիկոտինը: Այդ նյութերի ազդեցությունից առաջանում են սիրտ-անոթային, նյարդային, մտավոր գործունեության խանգարումներ, և արդյունքում ծնվում է մտավոր հետամնաց և ֆիզիկական արատներով սերունդ:
To succeed in a football career, I need a combination of passion, physical fitness, practice and mental strength. Firstly, I must love the game of football. It’s this passion that will keep me motivated through the tough times and push me to constantly improve. Without passion, it’s hard to stay committed to the long hours of training and the sacrifices required.
Secondly, physical fitness is crucial. I need to be in top shape to compete at a high level. This means working on my strength, speed, and agility through regular exercise and training sessions. Being physically fit not only enhances my performance on the field but also reduces the risk of injury.
Thirdly, practice is essential. I need to dedicate myself to training regularly, focusing on improving my skills, tactics, and game understanding. Repetition and consistent practice are key to mastering techniques such as dribbling, passing, and shooting. It’s through practice that I’ll develop the muscle memory and confidence needed to perform under pressure during games.
Additionally, mental strength is vital. Football is a mentally demanding sport, and I need to stay focused, confident, and resilient, especially in challenging situations. I must learn to cope with setbacks, stay positive, and believe in my abilities, even when things aren’t going my way.
As for the football path, it typically starts with playing for local clubs or school teams. From there, I may have the opportunity to join a youth academy of a professional club, where I’ll receive specialized training and exposure to higher levels of competition. Scouts from higher-level teams may notice me, leading to trials and potential contracts.
Overall, succeeding in a football career requires dedication, hard work, and perseverance. It’s a journey filled with challenges and obstacles, but with the right mindset and commitment, I believe I can achieve my goals in the footballing world.
Տիգրան Սաղաթելյան, 9-4 դասարան 