Գոյության համար պայքարի, բնական ընտրության և օրգանիզմների հարմարվողականության հասկացությունների ըմբռնումը լույս է սփռում Երկրի վրա կյանքի դինամիկայի վրա:
Գոյության պայքար
«Գոյության համար պայքարը» էվոլյուցիոն կենսաբանության հիմնարար հասկացությունն է, որն ընդգծում է օրգանիզմների միջև կատաղի մրցակցությունը սահմանափակ ռեսուրսների համար, ինչպիսիք են սնունդը, ջուրը, ապաստանը և զուգընկերները: Այս պայքարը կարող է տարբեր ձևեր ունենալ։
Մրցակցություն տեսակների ներսում. նույն տեսակի անհատները մրցում են գոյատևման և վերարտադրության համար անհրաժեշտ ռեսուրսների համար: Այս մրցակցությունն օգնում է առաջ մղել բնական ընտրությունը՝ նպաստելով այն հատկանիշներին, որոնք մրցակցային առավելություն են տալիս:
Մրցակցություն տեսակների միջև. Տարբեր տեսակներ կարող են մրցակցել էկոհամակարգի նմանատիպ ռեսուրսների համար: Այս մրցակցությունը կարող է հանգեցնել էկոլոգիական փոխազդեցությունների, ինչպիսիք են գիշատիչը, սննդի համար մրցակցությունը կամ տարածքային վեճերը:
Բնապահպանական մարտահրավերներ. Օրգանիզմները պետք է նաև դիմակայեն շրջակա միջավայրի գործոններին, ինչպիսիք են կլիման, բնական աղետները և հիվանդությունների բռնկումները, որոնք կարող են հետագայում ազդել նրանց գոյատևման և վերարտադրողական հաջողության վրա:
Բնական ընտրություն.
Բնական ընտրությունը այն առաջնային մեխանիզմն է, որով ժամանակի ընթացքում բարենպաստ հատկությունները ավելի տարածված են դառնում բնակչության մեջ: Այս գործընթացը կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ.
Տարբերակություն. Պոպուլյացիայի մեջ անհատները գենետիկական բազմազանության և մուտացիաների պատճառով գծերի տատանումներ են ցուցադրում:
Ժառանգականություն. Այս հատկություններից որոշները ժառանգական են և կարող են փոխանցվել սերունդներին:
Ընտրության ճնշում. շրջակա միջավայրի գործոնները ստեղծում են ընտրության ճնշումներ, որոնք նպաստում են որոշ հատկանիշների մյուսներին: Օրինակ, որոշակի միջավայրում գոյատևումն ու վերարտադրությունը խթանող հատկությունները ավելի հավանական է, որ փոխանցվեն հաջորդ սերնդին:
Դիֆերենցիալ վերարտադրություն. շահավետ հատկություններ ունեցող անհատներն ավելի հավանական է, որ գոյատևեն և բազմանան՝ իրենց գեները փոխանցելով հաջորդ սերնդին: Ժամանակի ընթացքում այս շահավետ հատկությունները դառնում են ավելի տարածված բնակչության մեջ, ինչը հանգեցնում է հարմարվողականության:
Օրգանիզմների հարմարեցումը արտաքին միջավայրին
Օրգանիզմները ցուցաբերում են էվոլյուցիոն գործընթացների միջոցով իրենց արտաքին միջավայրին հարմարվելու ուշագրավ կարողություն: Հարմարեցումները կարող են տարբեր ձևեր ունենալ և ձևավորվել բնական ընտրությամբ:
Կառուցվածքային ադապտացիաներ. Ֆիզիկական առանձնահատկություններ, որոնք ուժեղացնում են գոյատևումն ու վերարտադրությունը որոշակի միջավայրում: Օրինակ՝ ընձուղտների երկար պարանոցը նրանց հնարավորություն է տալիս սննդի համար հասնել բարձր ճյուղերի։
Ֆիզիոլոգիական հարմարվողականություններ. Ներքին մեխանիզմներ, որոնք օգնում են օրգանիզմներին արդյունավետ գործել իրենց միջավայրում: Օրինակ, անապատի բույսերը ունեն հարմարվողականություն, ինչպիսիք են հյութեղ ցողունները ջուրը պահելու համար:
Վարքագծային ադապտացիաներ. վարքագծի ձևեր, որոնք բարձրացնում են օրգանիզմի ֆիթնեսը: Օրինակ՝ թռչունները ձմռանը գաղթում են տաք շրջաններ՝ դաժան պայմաններից խուսափելու համար:
Եզրակացություն:
Գոյության համար պայքարի, բնական ընտրության և օրգանիզմների հարմարվողականության միջև փոխազդեցությունը առաջ է բերում Երկրի վրա կյանքի զգալի բազմազանությունն ու բարդությունը:
Փորձ 2. Ցինկի քլորիդի ստացումը`տեղակալման ռեակցիայի օգնությամբ` ցինկի և աղաթթվի փոխազդեցությամբ: Գրեք Ձեր կողմից իրականացրած ռեակցիայի հավասարումը և որոշեք. ա) ռեակցիայի հետևանքով ստացված աղի զանգվածը (գ), բ) անջատված ջրածնի ծավալը ( լ, ն.պ. ),եթե փորձի համար վերցրել եք m գ մետաղ:
Փորձ 3. Իրականացրեք չեզոքացման ռեակցիա նատրիումի հիդրօքսիդի և աղաթթվի միջև: Գրեք համապատասխան ռեակցիայի հավասարումը և որոշեք ռեակցիայի հետևանքով ստացված աղի՝ նատրիումի քլորիդի զանգվածը (գ), եթե փորձի համար օգտագործել եք նատրիումի հիդրօքսիդի 10 գ 10%-անոց լուծույթ:
Փորձ 4. Իրականացրեք փոխանակման ռեակցիա նատրիումի հիդրոկարբոնատի(խմելու սոդա) և աղաթթվի միջև: Գրեք ընթացող ռեակցիայի հավասարումը և հաշվեք ռեակցիան իրականացնելու համար անհրաժեշտ նատրիումի հիդրոկարբոնատի զանգվածը, որպեսզի ռեակցիայի հետևանքով անջատվի 0,05 մոլ ածխաթթու գազ:
Այս գեղեցիկ առավոտը հիշեցնում էր այն վաղեմի հանդիսավոր առավոտներից մեկը, երբ Աստղիկը՝ Տարոնի դիցուհին, դուրս էր գալիս Աշտիշատի տաճարներից և շրջապատված յուր անթառամ նաժիշտներով, իջնում էր Քարքե լեռան բարձրություններից Արածանիի արծաթափայլ ալիքների մեջ լողանալու։
Միտոզը բջջի կորիզի բաժանումն է` քրոմոսոմնների թվի պահմանմամբ: Միտոզը բջջային ցիկլի մի հատվածն է, սակայն այն բավականին բարդ է և իր մեջ ներառում է հինգ փուլեր`
պրոֆազ,
պրոմետաֆազ,
մետաֆազ,
անաֆազ,
տելոֆազ:
Քրոմոսոմների կրկնoրինակների ստեղծումը կատարվում է ինտերֆազի ժամանակ և միտոզի փուլում քրոմոսոմները արդեն կրկնապատկված են: Մարդու և կենդանիների բջիջներում սկվում է ցենտրիոլների հեռացումը, ձևավորվում են բաժանման բևեռները: Պրոֆազի ժամանակ քրոմոսոմները պարուրվում են կարճանում և հաստանում: Դադարում է ՌՆԹ-ի սինթեզը: Պրոֆազի վերջում կորիզաթաղանթն անհետանում է, և քրոմոսոմները հայտնվում են ցիտոպլազմայում:Մետաֆազի ընթացքում քրոմոսոմների շարժումը դադարում է, նրանք տեղավորվում են բջջի այսպես կոչված հասարակածի վրա` բևեռներց հավասարաչափ հեռավորության վրա, մի հարթության մեջ` առաջացնելով մետաֆազային թիթեղիկ: Կարևոր է նշել, որ այս դիրքում նրանք մնում են բավականին երկար ժամանակ, որի ընթացքում բջջի մեջ կատարվում են նշանակալից վերփոխումներ, որից հետո միայն կարող է տեղի ունենալ քրոմոսոմների իրարից հեռացումը: Այս է պատճառը, որ մետաֆազը ամենահարմար պահն է քրոմոսոմնների քանակի հաշվարկման: Անաֆազի ընթացքում քրոմոսոմները հեռանում են իրարից դեպի հանդիպակած բևեռներ. վեջինները նույնպես շարունակում են իրարից հեռանալ:Տելոֆազում արդեն առանձնացված քրոմոսոմների խմբերի շուրջ ձևավորվում են բջջի կորիզների թաղանթներ, որոնք ապակոնդենսացվում են և առաջացնում են երկու դուստր կորիզներ:
Քրոմոսոմի կառուցվածքը
Քրոմոսոմը կորիզի գլխավոր բաղադրիչն է, որը լավ է երևում բջջի բաժանման ժամանակ, և որի հիմնական ֆունկցիան ԴՆԹ-ի պահպանումն է և փոխանցումը սերնդեսերունդ։ Քրոմոսոմները երևում են միայն բաժանվող բջիջներում. ունեն բարակ՝ 14 նմ տրամագծով թելերի ձև։ Քրոմոսոմներն ունեն բարդ կառուցվածք։ Բջջի բաժանման սկզբնական և միջին փուլերում նրանք կազմված են երկու իրար կցված թելանման կամ ձողաձև մարմնիկներից՝ քրոմատիդներից։ Վերջիններս ոլորված են գալարաձև և կախված գալարվածության աստիճանից, քրոմոսոմները փոխում են իրենց չափերը՝ երկարանում կամ կարճանում։ Քրոմատիդները իրենց հերթին կազմված են մեկ կամ մի քանի զույգ թելիկներից՝ քրոմանեմաներից, որոնք լուսային մանրադիտակով տեսանելի ամենափոքր կառուցվածքներն են։
Միթոզի կենսաբանական նշանակությունները՝
Բջիջները ստանում են նույն ժառանգությունը և քրոմոսոմները, քրոմոսոմները բաշխվում են հավասարաչափ, անսեռ բազմացումը տեղի է ունենում միթոզի միջոցով, նա ապահովում է քրոմոսոմների հստակ թիվ, միտոզը ազդում է օրգանիզմի աճին, բազմացմանը և զարգացմանը։
Սեռական բջիջների հիմնական նշանակությունն այն է որ ժառանգություն տան, սոմատիկը դա մեր օրգանների բջիջներն են։
Բջջի կենսական կամ միտոտիկ ցիկլում տարբերում են.
ինտերֆազ կամ նախապատրաստական շրջան. դա երկու բաժանումների միջև ընկած ժամանակահատված է, որի ընթացքում բջիջն աճում է, գործում և նախապատրաստվում բաժանման,
բջջի բուն բաժանման շրջան։
Բջջի բուն բաժանումը ընթանում է միմյանց հաջորդող չորս փուլերով՝ պրոֆազ, մետաֆազ, անաֆազ, թելոֆազ։
Քրոմոսոմներ
Քրոմոսոմները երևում են միայն բաժանվող բջիջներում. ունեն բարակ՝ 14 նմ տրամագծով թելերի ձև։ Քրոմոսոմներն ունեն բարդ կառուցվածք։ Բջջի բաժանման սկզբնական և միջին փուլերում նրանք կազմված են երկու իրար կցված թելանման կամ ձողաձև մարմնիկներից՝ քրոմատիդներից։ Վերջիններս ոլորված են գալարաձև և կախված գալարվածության աստիճանից, քրոմոսոմները փոխում են իրենց չափերը՝ երկարանում կամ կարճանում։ Քրոմատիդները իրենց հերթին կազմված են մեկ կամ մի քանի զույգ թելիկներից՝ քրոմանեմաներից՝ հունարեն նեմա-թել, որոնք լուսային մանրադիտակով տեսանելի ամենափոքր կառուցվածքներն են։
Բջջի քրոմոսոմների միակցությունը բնութագրվում է ոչ միայն քանակով, այլև կառուցվածքով։ Նրանք ունեն միանման երկարություն և ձև, նրանց ցենտրոմերները տեղավորված են նույն մասում։
Հոմոլոգ քրոմոսոմներից յուրաքանչյուրի թևը դիրքով, ձևով համապատասխանում է մյուսին։ Եթե կան երկրորդային պրկումներ կամ ուղեկիցներ, ապա նրանք նույնպես հոմոլոգ քրոմոսոմներում գտնվում են նույն տեղամասերում։
Այսպիսով, բույսերի և կենդանիների բջիջներում յուրաքանչյուր քրոմոսոմ ունի իր հոմոլոգ զույգը։
Ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմները տարբեր կառուցվածք ունեն։ Յուրաքանչյուրը տարբերվում է իր անհատական կառուցվածքային առանձնահատկություններով։ Հետևապես բջջի քրոմոսոմների միակցությունը իրենից ներկայացնում է կրկնակի հավաք, որը կազմված է յուրաքանչյուր տեսակի համար՝ անհատապես տարբեր քրոմոսոմների զույգերի քանակից։ Այսպիսի կրկնակի հավաքը կոչվում է դիպլորիդ։
Քրոմոսոմներում գեները դասավորված են գծային կարգով, և նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր խիստ որոշակի տեղը՝ լոկուսը քրոմոսոմներից մեկում, մյուս ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմում այդ գենը չի կարող լինել։ Այդ պատճառով էլ ոչ հոմոլոգ քրոմոսոմները ֆիզիոլոգիապես չեն կարող միմյանց փոխարինել։ Առանձին քրոմոսոմները պարունակում են մեծ թվով գեներ, բայց դրանք գեների ամբողջ միակցության միայն մի մասն են։
Կենսոլորտ
Երկիր վրա գոյություն ունեցող բոլոր օրգանիզմները և այն միջավայրը, որտեղ նրանք ապրում են կազմում է երկրի կենսոլորտը: Այսինքն կենսոլորտը երկրի արտաքին թաղանթն է պատված կենդանի օրգանիզմներով: Աշխարհագրական թաղանթում կենսոլորտը տարածվում է քարոլորտի վերին շերտում (մինչև 4-5 կմ), մթնոլորտում մինչև օզոնի շետը (25-30կմ) և ջրոլորտում ամբողջությամբ:
Կենդանի օրգանիզմները միանգամից չեն առաջացել երկրագնդի վրա: Դրանք առաջացել են միլիարդավոր տարիների ընթացքում, աստիճանական զարգացման ճանապարհով: Սկզբում առաջացել են պարզագույն օրգանիզմները՝ մանրէները, ապա ստորակարգ բույսերը՝ բակտերիաներն ու ջրիմուռները, հետո՝ բարջրակարգ բույսերը, ապա կենդանիներ: Կենսոլորտի առաջացման և զարգացման հարցերը գիտության մեջ դեռևս լիովին չբացահայտված հարցերից է: Գոյություն ունեն մի կյանքի առաջացման վերաբերյալ մի շարք ենթադրություններ՝ վարկածներ, որոնցից մեկի համաձայն՝ կյանքը ծագել է օվկիանոսում՝ աբիոտիկ տարրերի սինթեզի գործընթացում:
Ներկայումս երկիրը բնակեցված է հսկայական քանակությամբ բազմատեսակ բույսերով ու կենդանիներով: Գիտնականները պարզել են, որ Երկրի վրա գոյություն ունեն մոտ 1,3 մլն կենդանատեսակ և մոտ 0,4 մլն բուսատեսակ: Ընդ որում՝ ցամաքում է գտնվում բույսերի ու կենդանիների 92-93 %-ը: Ցամաքում բույսերը կազմում են կենսազանգվածի 99%-ը, իսկ Համաշխարհային օվկիանոսում գերակշռում է կենդանիների կենսազանգվածը:
Միմյանց և շրջապատի հետ փոխկապակցված լինելու շնորհիվ օրգանիզմները կարողանում են զարգանալ ու պահպանել իրենց գոյությունը: Օրինակ՝ բույսերը անօրգանական նյութերից օրգանական նյութեր ստեղծելու ընթացքում արտադրում են նաև թթվածին: Նրանց անհրաժեշտ են ջուր, սննդանյութեր, ածխաթթու գազ, լույս և ջերմություն: Կենդանիներն սնվում եմ բույսերով(բուսակերներ) կամ միմյանցով (գիշատիչներ): Բույսերի ու կենդանիների մնացորդներից կուտակվող օրգանական նյութերի մեծ զանգվածը վաղուց մի քանի մետրանոց շերտով կծածկեր Երկիրը, և կյանքի հետագա զարգացման համար պայմաններ չէին լինի, եթե չլինեին մանրէները: Նրանք այդ մնացորդները քայքայում են, վերամշակում և նորից պիտանելի դարձնում բույսերի օգտագործման համար:
Կենդանի օրգանիզմների ներգործությունը աշխարհագրական թաղանթի վրա: Օրգանիզմների փոխազդեցությունը մթնոլորտի վրա տեղի է ունենում գազփոխանակության ճանապարհով: Բույսերը կատարում են լուսասինթեզ՝ ստեղծելով օրգանական նյութեր: Այդ ընթացքում բույսերը օդից կլանում են ածխաթթու գազ և արտազատում թթվածին:
Անմիջական ու սերտ կապ կա օրգանիզմների ու ջրոլորտի միջև: Օրգանիզմների ազդեցությունն առանձնապես մեծ է Համաշխարհային օվկիանոսի վրա: Ապրելով այդ ջրերում, ջրում ապրող օրգանիզմները ներշնչում են ջրերի թթվածինը, ջրի մեջ արտաշնչելով ածխաթթու գազ: Ծովերում ապրող օրգանիզմները ջրից վերցնում են նաև քիմիական նյութեր, զանազան աղեր և դրանցով ոչ միայն սնվում են, այլև կառուցում են իրենց կմախքներն ու խեցիները: Օրգանիզմները ջրոլորտի վրա ներգործում են նաև բույսրի և կենդանիների մահցումից առաջացած նստվածքների միջոցով: Դրանց կուտակումից ջրերի հատակում գոյանում են օրգանական նստվածքներում: Որոշ տեսակի մանրէներ ապրելով ջրային խոր ավազաններում, կարող են փոխել ջրի քիմիական հատկանիշները: Խորը և բազմակողմանի է օրգանիզմների ազդեցությունը քարոլորտի վրա: Այդ ներգործությունն առանձնապես մեծ է քարոլորտի վրա: Այդ ներգործությունն առանձնապես մեծ է քարոլորտի վերին շերտը կազմող երկրակեղևի վրա: Երկրակեղևի տարբեր խորություններում օրգանիզմների մնացորդներից առաջանում են մի շարք օրգանական նստվածքային ապարներ՝ նավթ, բնական գազ, ածուխ և այլն: Հսկայական է նաև օրգանիզմների դերը հողառաջացման պրոցեսում:
(2) Եթեթ լիցքավորված մարմինը ձգվում է դեպի մետաքսով շփված ապակե ձողը ապա այն լիցքավորված է․
2․ դրական լիցքով
Նկար 24-ում պատկերված են երեք զույգ գնդիկներ: Ո՞ր զույգի գնդիկներն ունեն.
3. նույնանուն լիցքեր — երկրորդ նկար 4. տարանուն լիցքեր — երրորդ նկար 5. լիցքավորված չեն — առաջին նկար
(6) Ա էլեկտրացույցը լիցքավորված է իսկ Բ էլեկտրացույցը ոչ նկ25։ Ինչպիսի ապակե էբոնիտե պղինձե թե պլաստմասե ձողով պետք է միացնել էլեկտրացույցերը որպեսզի երկուսն էլ լինեն լիցքավորված։
3․ պղնձե
(7) Ա լիցքավորված գունդը ինչպիսի ուժերով է ազդում Բ և Գ գնդիկների վրա նկ26։ Բ և Գ գնդիկները ունեն հավասար լիցքեր իսկ |1<|2
Բ և Գ գնդիկները ունեն հավասար լիցքեր, իսկ I2<I2. Բ-ի վրա ավել մեծ ուժով
Տարբերակ 4
1․Ապակե շիշը թղթով կամ մետաքսով շփելիս էլեկտրականանում է։
Դրական լիցքով
2․Մորթով շփված էբոնիտե ձողի կողմից ձգված կողմից ձգվում են այն մարմինները որոնք լիցքավորված են։
Դրական լիցքով
3․Ա լիցքավորված ձողին մոտեցնում են լիցքավորված Բ ձողը։ Այդ դեպքում Ա ձողը շարժվում է նկարում սլաքով ցույց տրված ուղղությամբ։ Ի՞նչ կարելի է ասել այդ ձողերի վրա եղած լիցքերի նշանների մասին։
Ձողերը ունեն նույնանուն լիցքեր
4․Ի՞նչ լիցք ունի մեծ գունդը։
դրական
5․Լիցքավորված մարմինները կփախազդե՞ն տիեզերական տարածության մեջ, որտեղ օդ չկա։
Այո, կփոխազդվեն
6․Մետաքսե թելից կախված գնդիկին մոտեցվում է դրական լիցքավորված ձող, և գնդիկը ձգվում է դեպի ձողը։ Լիցքավորվա՞ծ է գնդիկը։
Գնդիկը կարող է լիցքաորված չլինել կամ ունենալ բացասական լիցք։
7․Լիցքավորված մարմնի մոտ դաշտի ազդեցությունը ․․․, նրաննից հեռանալիս դաշտը․․․։
Ես հաճախում եմ Մխիթար Սեբաստացի Կրթահամալիր։ Ես սիրում եմ իմ դասարանը և ուսուցիչներին։ Առարկաներից սիրում եմ անգլերենը և աշխարհագրությունը։ Իմ սիրելի վայրը հենց ինքը դպրոցն է։ Սիրում եմ մեր դպրոցը, այն ինձ հարազատ է վայր է։ Իմ սիրելի անկյունը դպրոցում անգլերենի դասարանն է, որտեղ մենք անգլերեն ենք շփվում։
Ինձ ամենից շատ ոգևորում է գովասանքը և լավ մարդիկ։ Սովորելու ցանկությունը, լավ մարդիկ, ինչպես նաև իմ ուսուցիչներն ինձ համար լավ շարժառիթ են դպրոց հաճախելու հաճույքով։
Ավելի շատ սիրում եմ անել գործնական-քերականական աշխատանքներ, ինչպես նաև նախագծեր, հիմնականում՝ աշխարհագրություն առարկայից։
Ես կուզեի ընդահանուր պարպմունք չլիներ և ամեն օր 4 ժամ լիներ։ Դպրոցում ինձ ոչինչ չի տխրեցնում։
Տիգրան Սաղաթելյան, 9-4 դասարան 